Nu wij de plaats omschreven hebben, welke
Multatuli, naar onze opvatting, als openbare persoonlijkheid in de
beschavings-geschiedenis van Nederland inneemt, rust, met groote
duidelijkheid aangewezen, de taak op ons, de compositie van het beeld
dat wij begonnen zijn te schetsen, te vervolledigen, door er de
bijzondere trekken aan toe te voegen, die Multatuli als mensch in het
private leven kenmerkten. En hiertoe bieden de Brieven het niet genoeg te waardeeren materiaal. Zoo
ergens, dan is bij Multatuli de privaat-mensch de aanvulling, de
wederhelft van de publieke persoon. Niet alleen om dat hij steeds uit
zijn omgeving, uit zijn eigen lotgevallen, uit zijn toevallige
omstandigheden en ontmoetingen op reis en te huis, bijna uitsluitend de
stof putte voor zijne artistieke fantasieën en wij dus de
geschiedenis, den oorsprong van zijn kunstwerk in zijn partikulier
leven moeten opsporen; maar ook om dat hij zelf nagenoeg zijn geheele
partikuliere leven, qua historie, qua belang inboezemende,
verontwaardiging [42]wekkende lotgevallen, heeft gepubliceerd, maar
niet altijd,—en hierop komt het aan—met zooveel
nauwkeurigheid en algeheele helderheid, dat omtrent den waren aard
zijner ondervindingen bij den lezer niets meer in het duister bleef.
Velen ongetwijfeld zullen pas in deze Brieven
de volkomen opheldering van zoo menigen geestelijken en stoffelijken
toestand in des schrijvers leven vinden, waarnaar zij in de heftige
uitlatingen der Ideën en andere
geschriften te vergeefs hebben gezocht.
De vrouwen zijn voorzeker de zachtste, de liefste, de
aangenaamste, in vele gevallen de meest menschelijke, helft der
menschheid. Het is dus allerminst om de vrouwen van deze kategorie van
wezens uit te sluiten, indien wij, na Multatuli in zijne verhouding tot
„de menschen” beschouwd te hebben, gaarne een afzonderlijk
hoofdstuk zouden wijden aan Multatuli’s verhouding tot „de
vrouwen”, en in verband met deze verklaring moet dus wel de titel
der hier aanvangende afdeeling van dit opstel eene [43]anticipatie schijnen op dien der volgende. Toch
zullen wij er ons op toeleggen dit slechts schijn te doen zijn. Want
het onderscheid moet zijn: dat wij nu Multatuli’s bijzondere en
buitensporige persoonlijkheid in haar gevoelens en gedragingen ten
opzichte van de menschen in ’t algemeen willen nagaan, om
vervolgens uitsluitend het bijzondere in die persoonlijkheid te
overwegen, dat haar eigen werd zoodra zij speciaal met vrouwen in
kontact kwam.
Om een juist denkbeeld van Multatuli’s karakter te
krijgen, zoo als het zich in zijn omgang met menschen, in zijn houding
tegenover de maatschappij, openbaarde, toen hij eenmaal een publiek
persoon begon te worden, moeten wij aanvangen met zijn karakter te
beschouwen zoo als het vóor dien tijd was, want het karakter
heeft zich wel niet veranderd, maar heeft zich uitgedijd, en, om zijn
latere ontwikkeling te begrijpen, moet men daarvan de oorzaken in de
kiem naspeuren. Multatuli’s karakter, zoo als dat was
vóór de verschijning van zijn eerstuitgekomen
[44]werk, den Max Havelaar,
heeft de houding bepaald die de maatschappij, vertegenwoordigd door
hare met hem in betrekking staande leden, tegen hem aannam, en waarvan
zijne, latere, houding weêr de terugslag was.
Wie was Douwes Dekker vóór dat Multatuli
bestond, wat voor een man was die Douwes Dekker in de waardeering
dergenen, die over hem te oordeelen hadden,—ziedaar de vraag,
waarvan de beantwoording het gedrag der „menschen” jegens
hem volkomen zal verklaren.
De waardeering, waarin Dekker bij de menschen, hier in
’t bijzonder zijne familieleden, bijv. zijn in de Brieven dikwijls genoemden broeder Jan Dekker en zijn
zwager Van Heeckeren van Waliën, stond, had zich natuurlijk
gevormd uit wat zij wisten van zijne handelingen en gedachten, van de
feiten zijns levens, van zijn gedrag als mensch, ambtenaar, echtgenoot,
huisvader.
Vóór het geweldige feit, het enorme
fait accompli zijner ontslagneming
als Assistent-Resident te Lebak, had Dekker (naar [45]uit de
Brieven blijkt) in zijne familie de reputatie
van te zijn een zeer begaafd man, maar tevens wat zonderling, wat
heet-hoofdig, en een slecht financier. Vóór Lebak reeds,
lezen wij, waren de financiëele omstandigheden der familie Douwes
Dekker alles behalve gunstig. Dekker had zelf van huis uit geen geld,
hij was gehuwd met eene onbemiddelde baronesse Van Wijnbergen, hij
verdiende in ’s lands dienst wel betrekkelijk veel, maar de
verteringen overtroffen steeds de inkomsten, zoodat men links en rechts
in schulden kwam.
In 1846 was Dekker gehuwd, in 1852 kwam hij met verlof
naar Europa, om in 1855 weder naar Indië terug te keeren. In die
drie jaren verloftijd, dus nog vóór zijn zenuwgestel door
zijn ontslag en de daardoor veroorzaakte ellende den grooten schok had
gekregen, toonde hij reeds, vooral in uitspannings-tijd, slecht met
geldelijk beheer overweg te kunnen; want niet alleen bij zijne
vrienden, maar ook bij zijne Wageningsche tantes, en zelfs bij den
hôtelhouder Fuhri in
’s-Gravenhage maakte hij schulden, die [46]in 1856,
het jaar van het ontslag, nog lang niet aangezuiverd waren, want jaren
later nog „maakte”, zooals de uitgeefster der Brieven het mededeelt, „Fuhri het hem daarover
lastig.”
Al dat schulden maken wordt natuurlijk in ’t
algemeen verontschuldigd door Dekker’s stellige en zeer oprechte
voornemens om het geleende geld terug te geven, misschien wel met de
rente er bij; het leenen bij de tantes in ’t bijzonder wordt
vergoelijkt door het feit, dat Dekker deze dames geregeld ondersteunde,
zoodat hij niet ten onrechte, maar wel wat weinig delikaat, later
beweerde: het was zijn eigen geld, dat hij van de tantes had geleend;
doch het leenen van de tantes komt aan den anderen kant weer in een
minder fraai daglicht, als men verneemt, dat die tantes zelve uiterst
onbemiddeld waren, zoo onbemiddeld, dat, ter beantwoording van
verzoekschriften hunnerzijds, prins Frederik hun eens vijftig gulden
ten geschenke zond, terwijl zij van het ministerie een gratificatie van
zestig gulden ontvingen. De schuld bij den hôtelhouder
[47]is van nog bedenkelijker aard, par
ce qu’il faut laver son linge sale en famille. (Want
Dekker was toen nog niet behoeftig, hij had zijn
verlofstraktement).
Zóó was dus de toestand, toen, nadat
Dekker 4 Jan. 1856 benoemd was tot Assistent-Resident, de familie in de
lente van dat jaar plotseling verrast en verbaasd en, ja geërgerd
werd door het bericht, dat hij, in wiens promotie zij zich
waarschijnlijk juist zeer verheugde, op 4 April van die hooge positie
had afstand gedaan en uit die lukratieve betrekking zijn ontslag had
genomen. Waarom, dus vroeg men zich in ontsteltenis af, waarom heeft
hij dat gedaan? Was het om elders in nog betere betrekking te komen,
was het om op andere wijze, door het beginnen eener partikuliere
onderneming, zijne levensomstandigheden en die van zijn gezin nog meer
te verbeteren, was het wegens onvermogen, wegens ziekte? Niets van dat
alles. Toen dus de familie de reden vernam, kon zij, die natuurlijk
naar de algemeen in de maatschappij gangbare [48]begrippen oordeelde, er onmogelijk iets anders van vinden, dan dat hij, die zoo
handelde, rijp was voor de gevangenis of voor het
krankzinnigen-gesticht. Want wát was er gebeurd, wat was de
aanleiding geweest, die Dekker tot dezen stap had gebracht? Hij had
eene berisping van hooger hand ontvangen over Dienstzaken en, meenende
zijn plicht te hebben gedaan, meenende dat zijne superieuren ongelijk
hadden en niet hij, meenende dus dat men een andere wijze van dienen
van hem verlangde dan hij met zijn plichtsbesef kon overeenbrengen, had
hij voor deze moeilijkheid geen andere oplossing geweten dan eenvoudig
uit den Dienst te treden.
Hij had berisping ontvangen en daarom zijne demissie
genomen. De familie, die wij steeds noemen als vertegenwoordigster der
maatschappij, kon niet anders denken, dan dat Eduard dit uit gekrenkten
trots had gedaan, dat hij, gekrenkt in zijn trots, daarom zich zelf en
zijn vrouw en kinderen tot armoede had gebracht, in het ongeluk had
gestort. Zij kon niet anders denken om drie
[49]redenen: ten eerste zoude zij, als bestaande uit
gewone menschen, zich niet hebben kunnen indenken in den
geestestoestand van iemand, die het plichtsbesef op zulk een
eigenaardige heroïeke manier opvatte; ten tweede, al zoude zij
geweten hebben, dat nog heden ten dage individuën met zulke
buitensporige begrippen worden gevonden, had zij toch geen enkelen
grond om te veronderstellen, dat hun familielid Eduard Douwes Dekker,
dien zij wèl echter als zeer hoogmoedig kenden, tot dit slag
fanatici zou behooren; ten derde, al waren zij zich bewust geweest van
het bestaan dezer soort plichtsopvatting en al hadden zij daarbij
geweten, dat die bestond in den geest van Eduard, dan zouden zij toch
nog van meening zijn geweest, dat die plichtsopvatting zich in een
geheel ander gedrag kon uiten dan in het zijne en tot geheel andere
handelingen leiden dan die, welke zij, met leede oogen, hem zagen
bedrijven.
Gegeven—dus hooren wij de menschen, zoo de derde
der genoemde beschouwingen [50]de hunne was,
redeneeren—gegeven aan den eenen kant, dat de bevolking van Lebak
verkeerd werd behandeld, zoowel tot haar ongeluk als tot nadeel van
Nederland, dat de assistent-resident dat merkt, dat hij die verkeerde
behandeling tracht tegen te gaan, en over dat trachten berispt wordt
van hooger hand in plaats van aangemoedigd; gegeven aan den anderen
kant, dat hij het tegengaan der verkeerde behandeling, als zijnde
plicht, zijn hoogste levenswet acht, dat hij dus om zijn eenen plicht
te volbrengen, zijn anderen plicht—het gehoorzamen aan zijn
meerderen,—zoude moeten verzaken, dan blijft hem, ook volgens de
strengste kasuïstische redeneering, nog een vierde weg open,
behalve de derde (het ontslagnemen), nog een vierde weg om uit dit
dilemma te geraken, de weg dien niet alleen bijna alle menschen in het
gewone leven bewandelen, maar die ook door buitengewone, dweepzieke
personen in zeer bijzondere gevallen, dikwijls wordt ingeslagen: de weg
van het schipperen, van het geven-en-nemen. [51]
Want—en hierop komt het aan ter waardeering van
Dekker’s daad, en hierom kunnen wij de menschen, die zoo
oordeelen, niet geheel ongelijk geven, en in verband hiermede gelooven
ook wij dat de trotschheid wel deugdelijk in het spel is geweest en het
zijne er toe bijdroeg om hier het woord plicht zoo eigenaardig te
interpreteeren (en wij kunnen dit des te eerder doen, daar trotschheid
in iemand die later blijkt zoo eene schoone ziel te hebben, niet
afkeurenswaardig, of althans, naast de groote gewrochte dingen, de
moeite der afkeuring niet waard is),—want, zeggen we, we hebben
hier niet te doen met zulk een lijnrecht afgebakende vraag van plicht
of geen plicht, van deugd of zonde, als waarop, bij voorbeeld, in
tijden van godsdienstvervolging, de Roomsche of de Calvinistische
geloovigen te beslissen hadden en waaraan zich die van dood of leven
onmiddellijk verbond.
De Roomschen, die wij als voorbeeld nemen, moesten hun
geloof afzweren door het plechtig zeggen van eenige woorden; het
uitspreken dier formule was, dus leerde [52]de Paus: de zonde, het
volstrekt zondige; de Calvinisten moesten hun geloof afzweren, het
uitspreken der formule was, dus leerde Calvijn: het volstrekt zondige.
Er was hier dus, even als bij alle bekentenissen op de pijnbank, een
nauwkeurig afgeperkte daad te verrichten of na te laten. Hem, die het
deed, wachtte, na een leven van wroeging, de eeuwige verdoemenis; hem,
die het naliet, wachtte, onmiddellijk, de eeuwige gelukzaligheid. De
geheele zaak, de daad en het doel, bepaalde zich dus tot het uitspreken
of verzwijgen van eenige woorden.
In Dekker’s geval was dat anders. Hij had geen
bepaalde daad te verrichten, die de stem van het geweten verbood. Hij
had zijn gedrag alleen een weinig te wijzigen, om niet alleen zijn
vrouw en kinderen zoo gelukkig te doen blijven als zij waren, maar om
tevens,—wat voor hem dan de hoofdzaak zoude geweest
zijn—zijn zaak beter te dienen, zijn doel beter te bereiken, dat,
door het nemen van zijn ontslag, geheel voor hem verloren ging. Want
hij was toen nog niet van plan de zaak van Indië door openbare
[53]geschriften te bepleiten, en, ware hij op zijn
post gebleven, dan zoude hij, wat hij toch onmiddellijk voorzien kon,
de belangen van Nederlanders en Inlanders niet alleen hebben kunnen
blijven bevorderen, maar tevens zou hij, ware de gedachte ook in dat
geval bij hem opgekomen, door boeken en artikelen, aan de bevordering
dier belangen eene meer algemeene uitgebreidheid hebben kunnen
geven.
Het geval van Multatuli is het best te vergelijken met
het geval van een menschlievend schoolmeester. Veronderstelt dat een
onderwijzer op een armenschool, behalve dat hij de wettelijke
voorschriften ten opzichte der kinderen volbrengt, dien kinderen tevens
voedsel verstrekt voor zijn eigen rekening, hiervoor een gedeelte van
zijn traktement gebruikende. Veronderstelt voorts, dat een lid der
bevoegde autoriteit, het gemeentebestuur of de schoolcommissie, den
onderwijzer aanschrijft daarmede niet voort te gaan door eene, het doet
er niet toe welke, administratieve konsideratie hiertoe gebracht. Moet
nu die onderwijzer, van meening [54]zijnde, dat de kinderen van
Staatswege zouden moeten worden gevoed, en dat hij in elk geval geheel
vrij moest gelaten worden om ze voor zijne rekening te voeden, van
meening zijnde, dat de plicht der menschlievendheid hem die voeding
gebiedt,—moet nu die onderwijzer zijn ontslag nemen en zeggen:
anders dienen dan ik thans dien kan ik niet, zoo doende zijn traktement
verliezend, zijn familie ongelukkig makende, en de kinderen aan de
behandelingen van zijn opvolger blootstellend, die jegens hen wellicht
een veel minder zacht gedrag in praktijk zal brengen dan in het
onthouden der niet voorgeschreven voeding bestaat? Of moet hij op zijn
post blijven en langs een anderen, minder met de inzichten der
autoriteiten strijdenden weg, het harde leven voor de kinderen wat
zoeken te verzachten?
Wij wenschen met deze overwegingen te betoogen de
redelijkheid van het oordeel der maatschappij over Multatuli’s
daad. En daar wij gaarne het gebeuren van zooveel mogelijk
heldenmoedige daden aannemen, [55]om het genot te kunnen hebben die te
bewonderen, willen wij gelooven, wat niet absoluut zeker is, want hij
was zeer opgewonden—dat Multatuli, op het oogenblik zijner
ontslagneming, wist, dat hij zich daardoor in
het ongeluk stortte. Wij erkennen, dat zijn daad dán
heldenmoedig was, maar wij betoogen daarbij, dat die heldenmoedige
daad, evenals die van Van Speyk, voortkwam uit trots, en geenszins uit
plichtsbesef of menschenliefde.
„De menschen”, en natuurlijk zijn
familieleden in de eerste plaats, waren dus—wij herhalen: ook om
dat niets nog deed vermoeden dat in den naar hunne meening dwazen
Douwes Dekker de later te ontluiken auteur Multatuli school—ten
hoogste ontstemd tegen den man, die, na eerst eenigen tijd te Batavia
te hebben vertoefd, nu, in het voorjaar van 1857, per landmail over
Singapore, Ceylon, Suez, Kaïro en Marseille, naar Europa kwam om
... ja, waarom eigenlijk, waarom anders dan om als een avonturier rond
te zwerven en hun allerwaarschijnlijkst per slot van rekening nog
[56]tot overlast te worden, terwijl hij zijn in
gezegende-omstandigheden verkeerende vrouw en zijn zoontje te Rembang,
op het goed van zijn broeder Jan, had achtergelaten.
Het gedrag van Dekker, van zijne aankomst te Marseille
af tot zijn verblijf in Brussel, waar hij een paar jaar later den
Max Havelaar schreef, toe, was in alle
opzichten dat van een losbandig levend avonturier, en niemand, die niet
in zijne ziel kon lezen, dus letterlijk niemand, kon hem bij
mogelijkheid voor iets anders houden.
In plaats van naar zijne familie te reizen, eene
betrekking te zoeken, desnoods, in afwachting van beter, winkelbediende
te worden (wat ook de familie voor iemand, waarvan zij—wij kunnen
dit niet genoeg herhalen—hoegenaamd niet
wist dat er een kunstenaar in stak, beter zou gevonden hebben
dan het leven dat hij verkoos te leiden) begon hij door Europa te
zwerven en schijnt ook nogal eens—men houde ons de details ten
goede, die uit de Brieven zijn geput en waarvan
de vermelding noodzakelijk is [57]om een juist en volledig beeld van
den toestand te krijgen—publieke-huizen bezocht te hebben.
Althans uit een bordeel „kocht” hij in dien tijd, zekere
Eugenie „los”, een vrouw,
die,—naar de naïeve mededeelingen van de uitgeefster der
Brieven, dl. I, blz. 43—„noch zeer
jong, noch zeer schoon, maar fatsoenlijk in voorkomen en
manieren,” buitendien „eenvoudig, bescheiden en
zacht” was, terwijl Dekker haar „lief” en Eugenie
zelf het „een ramp” vond, dat zij in dat huis
„gebonden” was.
Met deze vrouw reisde Dekker, in den zomer van 1857
(terwijl zijne vrouw steeds in Indië bij zijn broeder logeerde)
tot Straatsburg, waar zij scheidden, hij, om verder Duitschland in te
reizen, zij om in Fransch land te blijven, waar zij meende, „als
française, meer kans te hebben om een eerbaar middel van bestaan
te vinden”. Om haar het bereiken van dit doel gemakkelijk te
maken, gaf Dekker haar geld. De uitgeefster der Brieven gist, in verband met zijn gewone royaliteit, een
„vrij aanzienlijke som” (van het
geld, dat waarschijnlijk zijn broeder [58]Jan hem had voorgeschoten
om in Europa een positie te zoeken).
Nu was Dekker’s geld-voorraad zeer verminderd en,
tweede stadium der reis door Europa, een tamelijk natuurlijk gevolg van
het eerste, hij reisde naar Homburg, om daar aan de speelbank zijn
fortuin te beproeven. De uitgeefster der Brieven zegt er van:
„Multatuli heeft zijn millioenen-studien
geschreven, en noemt daarin de kansrekening zijn lievelingsstudie. Wie
dat boek lazen weten dat dit zoo was. (Ongetwijfeld, als het er in
staat.) Hoe juichend begroet hij daarin de „simple chance” en de „logos, vol van
waarachtigheid.” Er was verband tusschen de kansrekening, zijn
millioenen-studien, zijn hooge droomen vol ongemeten eerzucht, zijn
„rekenen en mijmeren” waarvan hij zoo dikwijls sprak, en
zijn verder reizen naar Duitschland, naar Homburg. Ook het oogenblik
drong hem. Nog in het bezit van een weinig geld, maar zonder uitzicht
op verdere inkomsten, zag hij het afzichtelijke fantoom
„geldgebrek” dreigend [59]naderen... Nog had hij genoeg,
nog was het tijd om een kans te wagen, en wie weet, als nu... In
’t kort, hij ging naar de speelbank! Maar hij verloor daar wat
hij had, zoo zelfs, dat hij een of twee dagen later zijn
logementsrekening niet kon voldoen. De hôtelhouder maakte het hem
lastig, en door nood gedreven telegrafeerde hij naar Straatsburg,
evenwel vreezende dat Eugenie van daar vertrokken zou zijn, of althans
dat zij haar geld besteed had. Maar neen. Den ochtend na zijn telegram
stond zij voor hem. Zij had nog geen uitgaven van belang gedaan, en
bracht hem nagenoeg al het geld dat hij haar gegeven had, terug. Met
ingenomenheid kon hij in later jaren vertellen, hoe fier zij den
lastigen logementhouder haar bankjes had toegeworpen met een kort:
„payez-vous!””
Nu willen wij niet in eene te uitvoerige appreciatie van
deze lotgevallen en handelingen treden. Zoo als zij hier vermeld staan
vernemen de lezers ze op minstens even partijdige wijze voorgesteld,
als de interpretatie dezer zaken door Dekkers familie [60]partijdig was in tegenovergestelden zin. Het is
alleen eene zeer beminnelijke vooringenomenheid die in al dit gedoe
iets anders kan zien dan de lang niet buitengewone of fijne
gebeurtenissen, die een Welt-Umbummler, een Globetrotter,
een kosmopolitisch avonturier, zoo al kunnen overkomen.
Wij, hedendaagsche lezers, wij de bewonderaars van
Multatuli’s werken, wij die in Multatuli den man van prachtigen
artistieken aanleg, van grooten hartstocht en ongemeen talent eeren,
wij vinden het thans,—al naar mate wij
alleen nieuwsgierig, of fatsoenlijk maatschappelijk, of zelf eenigszins
meer artiestachtig gestemd zijn,—belangrijk, betreurenswaardig of
aardig, dat een gedeelte der biografie van onzen grooten schrijver
aldus gekleurd is, wij vinden deze dingen interessant om dat zij plaats
hadden met den man, die later de schrijver Multatuli werd, even zoo als
wij er ons voor zouden interesseeren of hij ’s ochtends bij zijn
boterham een gekookt of wel een gebakken ei pleegde te nuttigen; maar
wij kunnen die [61]avonturen op zich zelf
niet belangrijk vinden, en—hiermede passen deze zaken in ons
betoog—dat de familie in Holland, wie alleen de brute mededeeling
der feiten ter oore kwam, het zeer schandelijk vond, dat deze
echtgenoot en vader met publieke vrouwen door Europa rondreisde, het
geld dat hij gekregen had om voor zich en zijn gezin eene broodwinning
op te sporen, in bordeelen en aan speelbanken verkwanselde en voortging
het type van „lastig logementhouder” tot een stereotiepe
figuur in zijn leven te maken,—welnu, wie is er, die dit gevoelen
der familie niet zeer natuurlijk zal achten?
Mevrouw Dekker, de uitgeefster der Brieven, verhaalt, zeiden we, deze dingen op partijdige
wijze. Niet dat zij de feiten onnauwkeurig opgeeft, maar in den heelen
toon van het verhaal is de stem der liefde waar te nemen, voor wier
schoone blindheid wij den meesten eerbied gevoelen, maar omtrent wie
wij, in een historische beschouwing als deze, ons niet gerechtigd
achten te verzwijgen, dat zij in hooge mate de, aan [62]de
liefde trouwens inherente, eigenschap bezit van ook de minste
handelingen der geliefden voor edele en groote daden te houden, en te
meenen, dat de groote en edele geliefde, die onverdiend ongelukkig is,
nu ook, als ware het door de natuur met opzet zoo er op toegelegd,
steeds in aanraking zal komen met andere ongelukkigen, die zoo al niet
groot dan toch óók edel zijn.
Wij zullen, om den wille der waarheid, eenige nuchtere
opmerkingen wagen aan te voeren, die de feiten in kwestie tot hun
zuivere anekdoten-waarde zullen terugbrengen. In de wereld van
speelbanken, bordeelen, en wat dies meer zij, is de uitgeefster der
Brieven natuurlijk eene vreemdelinge, en al
zoude zij, langs den weg der philanthropie, misschien wel met
gevallen-vrouwen in gevangenissen of elders hebben gesproken, dan toch
zoude zij van den waren aard der bordeelen-wereld niet op de hoogte
zijn gebracht. Er zijn gevallen bekend van geestelijke zusters, die
tien jaar en langer vrouwelijke gevangenen hebben bediend, waarbij
[63]eene menigte brutale vrouwspersonen, die zich niet
terughielden alles uit te schreeuwen wat hun in ’t hoofd opkwam;
en tóch hadden de zusters, in al dien tijd, van den eigenlijken
aard der toestanden, waaruit het verleden dier vrouwen bestond, niets
begrepen.
De korte zin dezer lange rede moet de bewering wezen,
dat in Dekker’s gedrag, en ook in Eugenie’s gedrag,
niets bijzonders gevonden wordt. Dat een
leeglooper, die zijne betrekking is kwijtgeraakt, zijn gezin in
Indië achterlaat, in Europa „en
garçon” uitstapjes maakt, publieke huizen bezoekt,
en, toevallig veel geld op zak hebbende, een vrouw, die hem bevalt, uit
een bordeel medeneemt, na hare schuld in dat etablissement te hebben
betaald, om met haar verder te reizen,—hierin is niets
bijzonders, hoegenaamd niet. Menig gezeten burger, thans huisvader en
kapitalist vol respektabiliteit, zal zich uit zijn jeugd, toen hij de
periode onder het devies „il faut que jeunesse se passe”
doormaakte, uit eigen ondervinding of van hooren zeggen dergelijke
gevallen herinneren. Ons is iemand bekend, [64]in wiens
studenten-vriendenkring alleen reeds, eertijds drie zulke
„loskoopingen” hebben plaats gehad.
Dat een avonturen-jager in de grensstad van haar land
afscheid neemt van zijne tijdelijke „mentinee,” zooals het
plat-Amsterdamsche woord luidt, dat hij, bepaald eene
„toquade” voor die vrouw hebbende en, gewoon hoe kaler hij
is hoe royaler met geld om te springen, haar een flinken duit als
afscheidsgeschenk medegeeft, met de typische vermaning nu in ’t
vervolg op het goede pad te blijven,—dit is wederom eene
gebeurtenis, in de annalen der Bohême en der demi-monde zoo
frequent voorkomend als het maar mogelijk is.
Dat iemand, die in goeden doen is geweest en nu op weg
naar „lager wal”, zich aftobt om een snelwerkend middel te
vinden, dat zijn fortuin herstellen zal, bezoeker van de speelbank
wordt en de kansrekening zijn lievelingsstudie noemt,—wij zouden
haast vragen: kan het alledaagscher? De kansrekening, het ploeteren in
„systemen”, die onvermijdelijk doen winnen, is de
voortdurende [65]bezigheid der stamgasten van speelbanken. Wie, die
ooit de speelzalen in Spa of Monte-Carlo bezocht, heeft ze niet gezien,
de bleeke, reeds bejaarde vrouwen in donkere kleêren, de magere
mannen in versleten plunje, die echter van goeden kom-af nog
getuigt,—of wel pas (na een avond van winst) in een al te nieuw
kostuum gestoken, waarvan de weelderigheid schrille tegenstelling vormt
met hun vervallen gelaatstrekken, waarin de oogen koortsig gloeien? Wie
heeft ze niet zien turen en mijmeren, en, met zenuwachtige bewegingen,
op het vel papier of in hun zakboekje notities schrijvend en
berekeningen makend? Elken dag ziet men er andere, er zijn er te veel
dan dat men ze ook maar zou kunnen onthouden. (Wij herinneren er
nogmaals aan: De millioenen-studiën zijn een fraai boek; uit het
minste en geringste uit Douwes Dekker’s leven, zou de kunstenaar
Multatuli later iets schoons weten te distilleeren).
En wat nu aangaat Eugenie (hoe men al niet tot den rang
van historisch persoon verheven kan raken!): [66]
Dat een publieke vrouw noch zeer jong noch zeer schoon
is, aan zekere mannen voorkomt lief te zijn, en zich eenvoudig,
bescheiden en zacht, fatsoenlijk in uiterlijk en manieren weet voor te
doen,—heeft zij gemeen met de groote meerderheid van, dat zij het
ellendig vindt in een bordeel gebonden zijn, heeft zij gemeen met voor
zoover bekend is álle hare beroepsgenooten.
Oppervlakkig zoude men zeggen—alle fatsoenlijke
vrouwen zullen dit dus zeggen—dat de meeste publieke vrouwen,
door den afschuwelijken en betreurenswaardigen toestand van verval
waarin hun moreele smaak verkeert, zoo veranderd zijn, dat zij zich
heerlijk tehuis gevoelen in het kermis-paleis voor beestachtige
vermakelijkheden, dat het bordeel voor hen is; voorts, dat eene vrouw,
die eenmaal zich in een bordeel is gaan vestigen, te diep gezonken is
om eenvoudig, bescheiden en zacht en fatsoenlijk in voorkomen en
manieren te zijn. Toch moet dit beslist ontkend worden. Het is alleen
eene konventioneele, oppervlakkige notie van deze personen en zaken,
die de [67]oorsprong dezer meening wezen kan. Ten huize van
een onzer bekenden, een deftig en hoogst ingetogen levend gezin, is
twee jaar lang een werkmeid in dienst geweest,—die, uit eene
andere stad, door een misverstand van personenverwisseling bij het
nemen van informaties, in dien dienst was gekomen—en die
bijzonder in de gunst stond van hare meesteres, welke laatste aan hare
kennissen steeds te vertellen had, dat zij nog nooit met zulk eene in
alle opzichten fatsoenlijke en aanbevelenswaardige dienstbode te doen
had gehad: en deze werkmeid bleek later de vijftien aan de twee
voorafgaande jaren als publieke vrouw in bordeelen te hebben
doorgebracht. En dit is een voorbeeld uit vele.
Doch, om op de ontleding van Dekker’s avontuur
terug te komen: Dat een publieke vrouw zich zoo edelmoedig gedraagt als
Eugenie deed toen zij, op Dekker’s telegram, naar Homburg kwam om
hem het geld, dat hij haar gegeven had, en dat zij naar alle
waarschijnlijkheid zelf best gebruiken kon, terug te geven, nu hij zelf
in verlegenheid [68]was, schijnt zeker een nog zeldzamer verschijnsel.
Ongetwijfeld komen daden als deze ook niet zoo veelvuldig voor.
Psychologisch echter is dit feit niet van belang, daar de
karakter-eigenschap, waar de handeling uit voortkwam, de goedhartigheid
namelijk, de edelmoedigheid, den meesten publieken vrouwen eigen is.
Leden der hoogere maatschappelijke standen weten dat zoo niet; onder
het volk echter is de goedhartigheid en hulpvaardigheid van publieke
vrouwen spreekwoordelijk bekend.
Wat nu,—om met deze opmerking de paragraaf over
het tweede stadium van Dekker’s reis te besluiten—het
toewerpen der bankpapieren betreft, waarmede Eugenie den
hôtelhouder betaalde, wij kunnen dit met Dekker niet
„fier”, en zoo heel fatsoenlijk evenmin, vinden. Deze
handeling lijkt ons meer „aanstellerig” dan koninklijk. Ook
dat mevrouw Dekker hôtelhouders, die eenvoudig bij, hun
onbekende, gasten op de betaling der achterstallige rekening
aandringen, telkens „lastig” noemt op eene wijze, alsof zij
over bedeljongens sprak, die den [69]voorbijganger hun lucifers te
koop opdringen, achten wij een weinig te studentikoos voor eene
eerwaardige dame, die optreedt als uitgeefster der brieven van een
groot auteur.
Het derde stadium van Dekker’s reis bestaat uit
zijn tocht naar Brussel in het najaar van 1857 en zijn verblijf aldaar
tot den volgenden zomer in een kleine herberg, den Prince Belge genaamd, waar hij zeven maanden den kost
schuldig bleef, nu hij geheel van geldelijke middelen verstoken was.
Ook dit gedeelte zijner lotgevallen past geheel in de loopbaan van een
avonturier. „Eerst zijn geld opmaken met publieke vrouwen en aan
speelbanken, daarna, als het geld op is, ergens in een kleine herberg
blijven hangen en teren op den zak van den goedhartigen waard,—er
ontbreekt niets meer aan”—onmogelijk kon de familie in
Holland er anders over denken dan in deze woorden is uitgedrukt.
Het is zeer jammer, dat mevrouw Dekker uit dezen tijd
geen brieven heeft gepubliceerd, [70]daar die ons verklaard zouden
hebben waarom Dekker niet naar Holland ging en waarom hij niet
voortging te trachten het doel, waarmee hij in Europa gekomen was, te
bereiken.
Zoo nu, als wij hier beschreven hebben, ging Dekker
voort zich te gedragen tot het najaar van 1859, steeds niets van zijn
hoogere gaven openbarend en zonderling levend, tot voortdurende
ergernis der familie.
In Januari 1859 schreef hij, van den Prince Belge uit, zijn brief aan den Gouverneur-Generaal in
ruste, eindigend met de woorden:
„Het verzoek, dat ik Uwer Exc. te doen heb, is
dit: de herhaling mijner bede om dezen brief en de daarbij gevoegde
stukken aandachtig te lezen, en mij wel te willen antwoorden op de
vraag of Uwe Exc. daarin niet aanleiding vindt mij te ondersteunen in
de pogingen die ik wil aanwenden om op de meest eervolle wijze weder te
mogen intreden in Nederlandsch-Indischen dienst. [71]
Maar, Excellentie, anders dienen dan ik
diende te Lebak kan ik niet!”
Mevrouw Dekker teekent hierbij aan: „De heer Van
Twist heeft niet geantwoord.”
Men kan er zich al weder niet van onthouden het zwijgen
van den heer Van Twist zeer verklaarbaar te vinden. De lezer van
Multatuli’s werken,—het is natuurlijk niet uit te maken of
juist álle lezers hierin overeenstemmen—door de vaste
overtuiging en den doordringenden stijl van den kunstenaar dermate
overreed, dat hij niet eens de gelegenheid heeft kalm na te denken,
heeft, bij de vele sentimenten en gevoelens, die Multatuli u dwingt van
hem over te nemen, stellig ook bespeurd het gevoelen, dat de heer Van
Twist een slecht mensch was en het gevoel van bitteren wrevel tegen
dien heer. Dit gevoelen en dit gevoel zal echter tegen latere,
onpartijdige overweging niet bestand blijken.
Immers, van tweeën één: òf
(wat het waarschijnlijkste is) de heer Van Twist dacht dat hij met een
halven gek te doen had en achtte [72]het, van die veronderstelling
uitgaande, niet eens de moeite waard de waarachtigheid der overgelegde
bescheiden te kontroleeren; òf hij had kennis genomen van
Dekker’s mededeelingen, hield het voor mogelijk, dat zij juist
waren, hoewel te veel gegeneraliseerd, te voorbarig van den bijzonderen
toestand te Lebak tot een algemeen Nederl.-Indischen toestand
gekonkludeerd, maar achtte het nu zijn plicht niet meer persoonlijk
handelend op te treden, en wenschte bovendien zich niet in betrekking
te stellen met ambtenaren, nog minder met voormalige ambtenaren, die
zich op zulk een zonderlinge, ongeregelde, manier tot hem wendden.
Stelt u voor, dat een minister op zijn bureau te werken
zit, en dat een man van de straat het departementsgebouw komt
binnengeloopen, in weêrwil van portiers en klerken binnendringt
en den minister toeroept: Excellentie, daar is onrecht gepleegd, zie
eens hier, en daar, hier heb ik de bewijzen. Elke minister zoude zoo
een indringer antwoorden: vriend, het is mogelijk dat gij gelijk hebt,
maar wil u op de gebruikelijke [73]wijze tot mij wenden, dit is
geen manier van doen.
Stelt u voor, dat een voormalig minister in zijn
buitenverblijf zit te dejeuneeren, en er wordt iemand aangediend, die
in de gang reeds staat te roepen: onrecht gepleegd, daar is onrecht
gepleegd, ik moet den heer des huizes spreken!
De minister zal zijn huisknecht gelasten dien man den
weg naar het hek te wijzen met de aanmaning zich op de gepaste wijze
tot de bevoegde autoriteit te wenden, indien hij meent verongelijkt te
zijn.
En nu zeggen wij: ook dán,
indien de man, die zich indringt, ware grieven heeft mede te deelen,
ook dán, indien werkelijk het grootste onrecht is gepleegd,
zal de minister gelijk hebben met hem de deur te wijzen,
want: nadat hij één persoon op die wijze zou
hebben te woord gestaan, die in zijn recht was, zullen er zich
negen-en-negentig op dezelfde manier aanmelden, wien slechts
denkbeeldig onrecht is geschied. En de minister zou geen oogenblik tijd
meer over [74]hebben om ’s lands zaken te bestieren, of,
in het buitenplaats-geval, om zich met zijn voor hem belangrijke
partikuliere zaken te bemoeien.
Het is beter dat aan één mensch onrecht
geschiedt dan dat, door verwaarloozing van ’s lands zaken, aan
duizenden onrecht zou worden gedaan.
In het voorjaar van 1858 kwam de heer Jan Dekker van
Rembang naar Europa, bezocht zijn broeder Eduard te Brussel en betaalde
de rekening in den Prince Belge.
In den herfst van hetzelfde jaar bevond Eduard zich in
Cassel, waar hij Saïdjah’s lied in het Maleisch dichtte,
veel op de Casseler Aue wandelde, en bij den... logementhouder en
vrienden schulden maakte, die hij nooit heeft kunnen afdoen.
In het voorjaar van 1859 kwam zijn vrouw, met twee
kinderen en eene baboe, eveneens naar Europa, en zagen de echtgenooten
elkander weder te Luik. Den zomer van dat jaar, tot in het laatst van
Augustus, vertoefde het gezin in den omtrek van Luik [75]en
Maastricht, met name in het dorp Visé, waar de hoogst
onaangename bejegening hen trof, dat zij van den burgemeester dier
gemeente eene aanzegging kregen om binnen tweemaal vier-en-twintig uur
zijn grondgebied te verlaten. Het was juist kermis in Visé, en
de omstandigheid, dat zij er sjofel uitzagen, geen geld en geen
legitimatiepapieren hadden en in kleine herbergen vertoefden, gevoegd
bij de donkere gelaatskleur van een gedeelte van ’t gezin, van de
baboe vooral, had de achterdocht van ’t gemeentebestuur opgewekt
en was oorzaak, dat zij voor saltimbanques van verdacht allooi werden
gehouden en als zoodanig behandeld. Men kan begrijpen, hoe zulk een
lotgeval den zeer gevoeligen Dekker, vooral ook wijl de smaad zijne
vrouw niet minder trof dan hem zelven, moest aandoen. Gelukkig woonde
te Maastricht eene vriend van Dekker, de heer J. J. M de Chateleux,
dien hij in 1843 had leeren kennen, toen Dekker Natal verlaten had en
te Padang op Sumatra vertoefde; het krediet van dezen heer, die hem
toch al reeds naar de betrekkelijk [76]helaas geringe krachten van zijn
vermogen had bijgestaan, kon hem ook nu uit den nood redden. Maar
weldra raakte ook die bron uitgeput en den 23sten Augustus
1859 trok het gezin, in den toestand der diepste armoede, naar
Antwerpen, voor welke reis nauwelijks nog het noodige geld beschikbaar
was.
In Antwerpen was het gezin nog slechts enkele dagen
vereenigd. Den 27sten Augustus bleef Dekker alleen met hun
koffers en de onbetaalde rekening in het Hôtel du
Temple aldaar achter, terwijl zijne vrouw met de kinderen en de
baboe den laatsten uitweg insloeg, die hun nog overbleef en op reis
ging naar Den Haag, naar hare zuster Henriëtte van Heeckeren van
Waliën. Dit waren, voor zoover wij kunnen nagaan, de bitterste
dagen, die Dekker en de zijnen doorleefden. Want,—inderdaad deze
toestand was vreeselijk—er was letterlijk volstrekt geen geld
meer over, zoodat Dekker’s echtgenoote met de haren met ledige
portemonnaie zich op de Rotterdamsche boot inscheepte. Om zich uit de
verlegenheid te [77]redden, had zij—arme vrouw!—een list
bedacht, die gelukte. Zij veinsde namelijk, toen de bootbeambte
rondging om de passagegelden op te halen, met voorgewenden schrik, hare
portemonnaie te hebben vergeten en zeide in Rotterdam hem het geld te
zullen bezorgen. In Rotterdam was een hôtel waar Dekker vroeger
eens gelogeerd had, en toen, daar aangekomen, de bootbeambte mevrouw
Dekker ter aangeduide plaatse vergezelde, leende de logementhouder haar
vijftien gulden om haar passage te betalen en met de haren de reis naar
Den Haag voort te zetten.
In ’s Gravenhage werd zij ten huize harer zuster
ontvangen. Men gaf haar daar „een maal eten”, en twintig
gulden om de reis voort te zetten naar Brummen, waar de heer Jan Dekker
een buiten, „De Buthe” genaamd, bewoonde. Tevens liet men
haar daar (te ’s Gravenhage; wij volgen de mededeelingen van de
uitgeefster der Brieven) een brief aan haar man
schrijven, die geheel tegen haar hart moet geweest zijn, waarin zij hem
de noodzakelijkheid eener scheiding [78]betoogde en hem in overweging
gaf ergens op een schip een betrekking als matroos of hofmeester te
zoeken.
Deze daad van de familie schijnt een oogenblik bijzonder
wreedaardig. Wij herinneren er aan, dat Dekker,—van wiens hoogere
gaven nog niets gebleken was—door zijn gedrag der laatste jaren
zich de allerafschuwelijkste reputatie bij die menschen had gemaakt;
voorts dat de Van Heeckerens geen bloedverwanten van hém waren,
alleen van zijn vrouw; dat zijn persoonlijk lot hun dus nagenoeg
onverschillig was, en zij het als de eenige uitkomst voor hunne zuster
moesten beschouwen, dat zij van zulk een echtgenoot als den haren
ontslagen raakte. Hadd’ Dekker nog een vader of moeder gehad,
nooit zoude hij van die eene dergelijke behandeling hebben ondervonden.
De hulp, hem telkens en telkens door zijn broeder Jan verschaft,
bewijst dat de verwanten van zijn kant zich nooit geheel van hem
afgekeerd hebben. Die broeder Jan was zelfs een zeer goedhartig en
hulpvaardig mensch. [79]
Kort na het ontvangen van dezen brief van zijne vrouw,
toen hij haar hare koffers op haar verzoek had nagezonden, dus in het
begin van September 1859, vertrok Dekker van Antwerpen naar Brussel;
hij nam daar weder zijn intrek in den „Prince Belge”, de eenige gelegenheid, waar hij
krediet had. Daar voltooide hij in dien tijd zijn Bruid daarboven en schreef er zijn Max
Havelaar.
De brieven, die den inhoud van het eerste deel der
korrespondentie uitmaken, zijn geschreven in Augustus-November, de
allereerste van Antwerpen, al de overige van Brussel uit.
Voor zoover uit die Brieven Dekker’s
geestestoestand, het volkomen bewust worden in hem van zijn
talentvollen aanleg, blijkt, hebben wij er in het eerste hoofdstuk van
dit opstel, de passages uit aangehaald, die ons voorkwamen de meest
welsprekende te zijn. Wat Dekker’s overige stoffelijke,
levensomstandigheden betreft, brengen zij ons verder bijzonderheden,
waaruit dezelfde toestand blijkt, dien wij reeds [80]hebben
leeren kennen, toen van zijn eerste verblijf in deze herberg werd
melding gemaakt.
Het publiek bestond daar uit ondergeschikte beambten van
het aan de overzijde der straat staande postkantoor en uit
„mannen in blousen”, die daar hun faro kwamen drinken.
Dekker wist zich in het huis zelf en in de geheele buurt bemind te
maken. Pauline, een gevallen vrouw met haar zuigeling, die daar ook op
kosten van den menschlievenden waard in de herberg habituée was,
de slager Deprez en diens gezin, waren er zijn vrienden.
Dekker had het er aller-armoedigst. Het koopen van
schoenen, van inkt, van een lampje, waren vraagstukken van belang, die
eerst na rijp beraad konden worden opgelost. Men at in die herberg een
„burgerpot”; naar zijn getuigenis was Dekker hiervan
overigens een liefhebber; als zij wist, dat iets hem goed smaakte,
maakte de waardin dat voor hem klaar. Deze tijd was echter in onze
schatting, en ongetwijfeld ook in zijn eigen schatting, de
smartelijkste, [81]maar tegelijk de schoonste, tijd zijns levens. Men
kan hem zich voorstellen daar op dat zolderkamertje gezeten, de vingers
krom getrokken van schrijfkramp en van kou niet zelden, de oogen
ontstoken van het bovenmatig werken, ten prooi aan de hevigste
zenuwopwinding, aan de meest verregaande exaltatie, en zoo het schoone
werk voortbrengend, waarmede hij zich aan zich zelf en aan zijn land
ontdekte.
Den 14den September reeds had hij zich voor
het eerst in letterkundige betrekking met eenige zijner landgenooten
gesteld. Hij was, door bemiddeling der logemannen van het Rozekruis,
met eene schouwburgdirektie in onderhandeling getreden over de
opvoering van zijn Bruid daarboven. Zes jaar
geleden, in zijn verloftijd,—dus verhaalt de uitgeefster der
Brieven—was Dekker te Gorcum in die orde opgenomen, „en had
er in snelle opvolging vele rangen doorloopen tot hij een der hoogste
sporten bereikt had en benoemd was tot Prins van het Rozekruis”.
(Arme Prins!) De heer Eduard de Vries, schouwburg-bestuurder,
[82]was Dekker komen spreken. Deze had zich met het
stuk uiterst ingenomen betoond, zich terstond bereid verklaard tot de
opvoering. Maar van droits d’auteur kon voorloopig weinig of geen
sprake zijn. Bij gelegenheid van dat bezoek las Dekker den heer De
Vries eenige bladzijden voor uit Max Havelaar,
waardoor de heer De Vries zeer getroffen werd. Hij ried Dekker evenwel
ten sterkste aan het handschrift naar den koning te zenden,
vóór hij tot openbaarmaking overging.
Toen Dekker Max Havelaar had
voltooid, zond hij het handschrift den 5den November, naar
zijne vrouw en broeder te Brummen. Ofschoon zij het eerst den
9den ontvingen, had hij den 11den ’s avonds
reeds twee brieven van zijn vrouw ontvangen, waaruit bleek, dat zij het
werk toen reeds gelezen hadden en er hoog mee ingenomen waren.
Aandoenlijk is de brief, dien Dekker, toen Multatuli geworden, als
antwoord op den haren, den 11den November aan zijne vrouw
schreef (1e dl., blz. 125). Op hare bewering, dat hij haar,
in de persoon van [83]Tine, te veel geprezen had, antwoordde hij
bijv.:
„Neen, neen, waarachtig niet, ik heb u niet in de
hoogte gestoken. Integendeel, je staat veel te veel op den achtergrond.
Ik heb mij dat al verweten, doch ik werd daartoe geleid omdat Max
hoofdpersoon blijven moet (om het doel van ’t boek) en voorts dat
ik goed van mijzelf spreek heb ik u vroeger al uitgelegd.”
En verder deze regelen, die de geschiedenis van den Max
Havelaar belangrijk toelichten:
„Het was mijn plan Jan te verzoeken naar Van
Hasselt (de Br∴ R + die met Dekker het eerst over De bruid daarboven had gecorrespondeerd) en Van Lennep te
gaan, of naar den eersten alleen, dan krijgt Van Lennep het ook...
Maar nu het delicate punt. Als men komt met een boek met
de vraag „wil je dat afkoopen?” dat is chantage,
afzetterij. Dat is dus de bedoeling niet. Ik heb mijn boek geschreven
met een dubbel doel: namelijk verbetering van den boel in Indië,
en herstel van mijne positie. De zaak is dus niet dat [84]ik zeg:
geef mij zooveel of zooveel, dan zwijg ik; want ik meen wat ik op het
slot zeg. Ik zal strijden voor die arme verdrukten, ik heb mij dat nu
voor mijn roeping gekozen. De vromen zouden zeggen dat de Heer mij
daartoe dringt, daar hij mij alle andere uitwegen afsloot.
Doch dat dubbele doel kan bereikt worden door
samengaande maatregelen, namelijk een hoogst-eervolle benoeming van mij
met eene considerans dat Z. M. mijne wijze van handelen approuveert, en
die van het toenmalig bestuur desavoueert. Dat is eene zedelijke triomf
van ’t principe, en eene materieele zegepraal voor mij, die ik,
God weet het, noodig heb.
Van Hasselt is lid van de kamer (Van Lennep
ook.)1
Willen zij met Jan samenzweren om mij dien dubbelen
triomf te bezorgen, goed. Doch er moet goed vermeden worden er op te
doelen als of ik voor mij alleen winst vraag. Want behalve dat dit
onedel wezen [85]zou, komt hier nog bij dat ik meer winst behaal
door mijn boek te laten drukken. Jan kan aan Van Hasselt zeggen (niet
als bedreiging maar als eenvoudige waarheid) dat ik mijn boek in
’t Fransch, Duitsch en Engelsch vertalen zal. Als mijn oogen het
toelieten was ik al begonnen.
Hoe het zij, ik vind goed dat Jan naar Van Hasselt gaat.
Doch dit staat vast, als Van Hasselt of Van Lennep niet willen of
kunnen bewerken, dat aan mijn dubbel verlangen koninklijk wordt
voldaan, dan zal het gedrukt worden, en als ik daartoe geen geld heb,
dan zal ik het afschrijven en rondzenden in manuscript. Doch in
Frankrijk zal ik de vertaling wel gedrukt kunnen krijgen, en in
Duitschland ook.”
Den 20sten November daaraanvolgende kende
Dekker het oordeel van Van Lennep over zijn werk, aan wien Van Hasselt
het had gegeven. Hij schrijft op dien datum:
„Maar nu ben ik in grooten tweestrijd wat ik doen
moet. Jan namelijk zendt mij ƒ50, en stelt voor het boek aan
Rochussen (den [86]toenmaligen minister van koloniën, opdat die
de uitgave nog zou kunnen voorkomen) te vertoonen. Van Lennep zegt: ik
moet zoo dwaas niet zijn het voor niet aan een boekverkooper te geven.
Hij maakt zich sterk een prijs te bedingen. Nu moet ik kiezen tusschen
schrijven in Holland of eene betrekking in Indië.
Zooals de zaken nu staan houd ik het er voor dat ik
slaag in wat ik ook kies.
Maar ik ben in vreeselijken tweestrijd.
Jan vraagt antwoord met ommegaande en ik kàn van
avond niet antwoorden. Ik wilde u zoo gaarne spreken. De schulden jagen
mij naar Indië, de kinderen houden mij in Europa. Je begrijpt de
spanning.
Ik heb nagedacht. Ik hel over naar Rochussen, doch
conditiën:
1 Resident op Java. Speciaal Passaroeang om mijn
schulden te betalen.
2 Herstel van diensttijd, voor ’t pensioen.
3 Een ruim voorschot.
4 Ned. Leeuw.
Doch ik zal deze conditiën niet zeggen, eerst wil
ik zien wat hij biedt.” [87]
Den 22sten November ontving Dekker twee
honderd gulden van zijn broêr, om zijn schuld bij den
Brusselschen waard af te doen en naar Amsterdam te reizen. Den
23sten vertrok hij en kwam dienzelfden dag te Amsterdam
aan.
Tot zoover de opeenvolging der feiten, die wij thans
hebben nagegaan tot het punt, waar het eerste deel der Brieven en de eerste faze van Dekker’s
lijdensgeschiedenis eindigt. Want, al hebben wij er niet telkens en
telkens de aandacht op gevestigd, daar uit de feiten zelf genoeg het
lijden bleek, dat er in gelegen was voor hem, wiens geschiedenis zij
uitmaken, en daar het ons er hier vooral om te doen was, helder te doen
blijken, welken indruk de vijandig gezinde familieleden en kennissen,
die ver af woonden en natuurlijk alleen oordeelden naar den uiterlijken
schijn der dingen, ontvingen; want, herhalen wij, geleden heeft Dekker
in deze jaren waarschijnlijk meer, dan wie ook, die niet uit eigen
ondervinding weet hoe hevig het doorleven van zulke toestanden menschen
van Dekker’s geëxalteerd [88]temperament aandoen, zoude
kunnen beseffen.
Want behalve door het, niemand buiten hem en hem zelf
ternauwernood toen nog bekende, letterkundig talent, onderscheidde
Dekker’s persoon in de woeste levensperiode, welke wij hem hebben
zien doorloopen, zich ook nog hierdoor van gewone avonturiers, dat,
terwijl deze lieden zich juist plegen te kenmerken door de
grijnslachende onverschilligheid, waarmede zij alle tegenspoeden
doorleven, mits die hun maar geen onmiddellijke physieke pijn of
ongemakken veroorzaken,—Dekker’s buitengewoon zenuwgestel
door dat onregelmatig en koortsachtig leven ten eenenmale werd van
streek gebracht.
Maar,—en zoo keeren wij tot ons uitgangspunt
terug—de feiten blijven de feiten, en niemand, vermoeden wij, die
er zich verwonderd over zal betoonen, dat „de menschen”
niet veel goeds, maar alles slechts in Dekker’s gedragingen
vonden, van het oogenblik af dat hij zijn vrouw alleen in Indië
achterliet tot dat waarop zij te Brummen [89]vertoefde en hij in
Brussel geheel aan lagerwal was geraakt.
Twee zaken waren er,—dus zullen sommigen
oordeelen,—waardoor Dekker zich dan toch gunstig van gewone
avonturiers onderscheidde en die in het oog moesten springen; te weten:
zijn beminnelijkheid en edelmoedigheid, èn zijn hoogere
geestesaanleg, die wel in de verste verte niet de allerbuitengewoonste
hoogte kon doen vermoeden, waarop zijn talent later zou schitteren,
maar waaruit toch bleek, dat hij, in den gewonen zin des woords, een
begaafd man was. En deze twee zaken,—dus zal men
konkludeeren—zouden het oordeel en de houding der familie hebben
moeten wijzigen.
Wij zullen repliceeren met eene verwijzing naar hetgeen
wij omtrent publieke vrouwen in ’t algemeen in ’t midden
hebben gebracht. Evenals publieke vrouwen meestal enkele zeer goede
eigenschappen hebben, zijn de meeste avonturiers daarvan ook niet
verstoken, en de eigenaardigheid van hun bestaan, het voortdurend leven
op plaatsen [90]van openbaar vermaak, het dagelijks den heelen dag
luieren in koffiehuizen, speelzalen en diergelijke, het voortdurend in
aanraking zijn met gezelschappen van menschen van allerlei slag,
ontwikkelt de deugden in hen, die men de eigenaardige deugden van den
Gesellschafter noemen kan: de
beminnelijkheid en daaraan verwante goedhartigheid en edelmoedigheid.
Avonturiers b.v. zijn in ’t algemeen veel goedhartiger en
edelmoediger dan parvenu’s, die zich met verwaande deftigheid van
armen en on gelukkigen afkeeren, dan vele gezeten burgers, wier deugden
eerder in spaarzaamheid, zedelijkheid, zindelijkheid en stiptheid in
handel en wandel bestaan. Avonturiers: drinkers, spelers, hoereerders,
gewoon hun leven te verdeelen of liever verdeeld te zien in tijdperken
van weelde en losbandigheid, en van armoede en gebrek, tot gewoonte
hebbend hun zóo-gewonnen geld dadelijk te verkwisten, vinden het
gooien met groote sommen iets zoo natuurlijks, dat zij ook in hun
aalmoezen-geven buitensporig zijn en zij even graag een tientje in de
hand eens armen [91]doen glijden, als meer bezadigde menschen daarin
een kwartje zouden deponeeren. Dus de edelmoedigheid in dezen zin
maakte Dekker niet tot een uitzondering onder de lieden, waarmede zijn
verwanten hem gelijk stelden.
En wat de begaafdheid, het vernuftige, aangaat, ook
hierin hebben vele chevaliers d’industrie
het tamelijk ver gebracht. Niet alleen heeft het avontuurlijke leven,
het leven van reizen en trekken, van hotels, koffiehuizen en kroegen,
van spoorweg-coupé’s, stoombootdekken en kajuiten, van
stadstrammen en dorpsdiligences, het leven in gewesten van allerlei
klimaat en aspekt, het omgaan met menschen van allerlei ras, stand en
karakter, eene dagelijks gevoed wordende ongewone vatbaarheid voor
indrukken in hen doen ontstaan, en een vernuftig gemak van beweging en
konversatie, waardoor eenvoudige lieden worden overbluft en meer
ontwikkelde aangenaam beziggehouden; maar het is of hun vernuft
zich,—daar zij toch allen een vaag besef hebben van de groote
lakune, het gemis aan degelijkheid, [92]in hun leven—bij uitstek
gescherpt heeft op het punt, dat het recht-praten van hun eigen kromme
leven betreft.
Er bestaat bijna geen min of meer toonbaar avonturier,
die u, in oogenblikken van gemoedelijkheid als zijne stem week wordt en
zelfs zijn oog vochtig, niet fraai en breedvoerig weet uit te leggen,
òf dat hij het slachtoffer is der vervolgingen van het noodlot,
dat hij heel anders terecht had kunnen komen indien alles hem maar niet
zoo ware tegengeloopen, en dat hij zich, door losbandig en onwaardig te
leven, nu wreekt op de meêdoogenloosheid van het leven jegens
hem; òf hij neemt de tegenovergestelde houding aan, en overreedt
u, in een kunstig samengesteld pleidooi, opgeluisterd door
geschiedkundige voorbeelden en spitsvondige redeneeringen, dat zijn
manier van leven de slimste, de beste, de prettigste is. Zij die
arbeiden en een goed geregeld maatschappelijk leven leiden, nu ja, dat
zijn de sukkels, de domooren, hij en de zijnen begrijpen het leven
eerst op de goede manier. Wat de geregelde lieden in een jaar tijds van
hoofdbrekens [93]en moeilijk werk winnen,—wèl, dat
wint hij in éen avond aan een speeltafel. Overigens, leven de
meeste aanzienlijken, de hoogst-aanzienlijken, zij die niets
behòeven te doen om den broode, niet even als hij, met alleen
een verschil in de onderdeelen, een verschil van minder of meer;
bestaat niet het leven van vele vorsten en prinsen uit een
aaneenschakeling van vermaken, van reizen en feestvieren, van dansen en
jagen en eten en drinken?... Zoo zijn de redeneeringen dezer
menschen.
Vele avonturiers buitendien maken een aardig
gezelschapsvers, zitten vol woordspelingen en behendige replieken.
Dus, konkludeeren wij, noch de beminnelijkheid, noch wat
men in den gewonen zin vernuftigheid noemt, kon ten opzichte van Dekker
de oogen der menschen openen en hen in hem iets anders dan een niet van
het type afwijkend avonturier doen zien.
Er kwam nog bij,—wat in dit geval een buitengewoon
gewicht in de schaal legde, daar Dekkers verwanten van zijn vrouws
[94]kant tot de zeer vrome geloovigen
behoorden,—dat hij in hunne schatting een brutaal godloochenaar
was. Hij vereenigde dus in zich ongeveer alle eigenschappen, die hem in
hunne oogen tot het afschuwelijkste individu moesten maken, dat men
zich denken kan. Hij was hun tegenvoeter, in alles; en omdat hij tot
hunne familie behoorde en zij dus beducht waren dat zijn leelijke
reputatie ook hunnen naam zou smetten, groeide hun afkeer tot haat.
Doch wij willen dat alles slechts beschouwen als een
vraagstuk ondergeschikt aan dat andere, dat de geheele verhouding van
Dekker tegenover „de menschen” beheerschte, dat de kern
vormt van het groote misverstand van zijn leven, met de behandeling
waarvan wij te gelijk in het tweede deel der Brieven en in de tweede faze van zijn leven komen.
Wij willen namelijk beweren, dat,—een waarheid die
trouwens duidelijk blijkt uit de houding der familie ná het
verschijnen van Max Havelaar en den door den
schrijver verworven naam,—al ware de
[95]familie van den beginne af aan op de hoogte
geweest van Dekker’s buitengewone schrijversgaven (iets,
dat niets te maken heeft met het soort vernuftigheid, waarvan wij boven
spraken)—zij toch zich niet wezenlijk
anders jegens hem zou gedragen hebben dan zij nu deed. Zij
zou hem dan misschien wel niet matroos of hofmeester op een schip
willen maken, maar toch zou zij zich geheel van hem vervreemd hebben en
God gebeden hem nooit te mogen ontmoeten.
Voor wij nu verder gaan om deze bewering te staven en
toe te lichten, willen wij den geestestoestand van Dekker zelven
beschouwen, zooals die geworden was in deze jaren van wild leven buiten
de Hollandsche maatschappij, om daardoor des te duidelijker te doen
uitkomen het schrille kontrast tusschen hem aan den eenen en die
maatschappij aan den anderen kant, dat de oorzaak werd der mislukking
van zijn leven. Want zijn leven, hoe vorstelijk geslaagd een gedeelte
van het thans levend geslacht het moge achten,—is mislukt in wat
hij zelf er van had willen [96]maken. Op menige plaats in zijn werk
kan men het bewijs van deze stelling vinden.
Indien er een schril kontrast bestaat tusschen Multatuli
aan den eenen en de maatschappij aan den anderen kant,—een
kontrast ook, dat weinig minder opvallend is, wordt waargenomen
tusschen Dekker’s uiterlijke omstandigheden en het zelf-gevoel in
zijn binnenste, in den tijd van zijn vertrek uit Indië af tot lang
na het verschijnen van Max Havelaar toe. Dit
zelf-gevoel zou door de prikkels van buiten al grooter en grooter
worden, tot hij, eenmaal in het publiek getreden, het geheel van onder
zijne beheersching zal hebben verloren en het te pas en te onpas op de
geweldigste wijze zal uiten.
Was hij naar het uiterlijke een avonturier, behoorde hij
oogenschijnlijk tot een der minst eerbiedwaardige klassen van
personen,—innerlijk gevoelde hij zich groot en verheven boven
alle menschen, innerlijk droeg hij de wetenschap met zich van bij de
meest eerbiedwaardige aller menschen te behooren. Wel was hij zich in
’t minst niet van letterkundige [97]bekwaamheden bewust, wel
moest zijn letterkundige genialiteit nog geheel aan hem zelf ontdekt
worden, maar, juist door de weinige bepaaldheid, door de vaagheid,
sterker, droeg hij het bewustzijn in zich van een kracht, een
grootheid, datgene wat iemand een groot man maakt, eene groote en
schoone ziel, te bezitten.
Nu, met de kracht van de verontwaardiging, met de kracht
van het protest, groeide tegen de verdrukking in, tegen de verdrukking
van den uiterlijken schijn in, het zelf-gevoel in zijn binnenste, dat
later tot zelf-verheerlijking uitdijen zoude, en hoe lager hij zonk hoe
hooger hij zich gevoelde.
Hij was voortdurend onder vreemdelingen en kon aan
niemand openbaren wat er in hem omging. Hieraan moet het worden
toegeschreven, dat de zelf-verheerlijking in hem vastgroeide hoe langer
hoe hechter, en voor goed onuitroeibaar zou worden. Hij was geheel
alleen, van allen verlaten, daarom klemde hij zich met alle macht vast
aan den eenigen steun die hem overbleef: het geloof aan zich zelf.
[98]
Nu, nu dit zoo was, nu allen hem hadden verlaten, nu hij
door iedereen voor een ellendeling werd gehouden, nu de menschen en de
omstandigheden, nu de geheele wereld om zoo te zeggen tegen hem was
gekeerd en hem verachtte,—nu, zoo kan men zich het spreken der
stem in zijn binnenste voorstellen, nu zou hij ook álles doen en
álles zijn, nu zou er ook niets zijn wat hij niet bereiken zou,
nu zou hij tot de hoogste hoogte klimmen, waartoe ooit menschen waren
gekomen, neen, hooger nog, de grootste droom, die ooit het onderwerp
van menschelijke eerzucht was, zou hij verwezenlijken.
Wie of wat hem daartoe in staat stelde? Wel hij, hij
zelf, zijn kracht, zijn eigenschap van de grootste aller menschen te
zijn, was ’t die hem er toe in staat stelde. En wat dan de nadere
aanduiding was van wat hij eigenlijk doen zou? Wel, hij zou zijn land
tot het beroemdste der landen, hij zou zijn volk tot het gelukkigste
der, tot een voorbeeld voor alle volken maken, en zijn gezin zou hij
uit de diepste ellende tot de hoogste sport van eer en aanzien
voeren... [99]
Zoo bruiste en brandde het in zijn gedachte.
Het resultaat was, dat hij een schoon letterkundig werk
maakte. Nooit heeft hij een zweem van het vermoeden gehad, dat zijn
zelf-gevoel, zoo ongekontroleerd, zoo in ’t wilde weg als het
was, uit niets anders bestond dan uit de universeele
grootheidsfantazieën die menschen met veel artistieken aanleg niet
zelden in zich omdragen, en die geheel verkeerd uitkomen zoodra zij ze
bij vergissing eens in de werkelijkheid beproeven toe te passen.
Gelijk bekend is, wilde hij later van de letterkundige
schoonheid van Max Havelaar niets hooren. Want,—zoo droomde
hij,—een boek, dat daar voor u ligt, een stapel papier; en ...
woorden van lof daarover uit de monden van menschen, van eenige in
burgerkleêren gestoken menschen, die men zoo nu en dan ontmoet,
en voorts in de kolommen van dagbladen, op de bladzijden van
tijdschriften, regels van zwarte letters op wit papier,—wat was
díe realiteit in vergelijking met die, welke een [100]buitengewoon mensch van zíjn grootheid
omgeven moest! Wat hadden díe zaken uit te staan met de
heerschappij en de glorie, die hem wachtte, hem, Multatuli, den
éersten man eener natie, den wereldhervormer, den machthebber,
die zich al zag gedragen in een gouden draagkoets met purperen
gordijnen, voorafgegaan van muzikanten en zonneschermdragers in
scharlaken livrei, met een gevolg van militairen in schitterende
uniformen, omgeven, op eerbiedigen afstand, van de menigte des volks,
hoogen en lagen in aanzien en stand, die allen hem bewonderende blikken
toewierpen en hem liefhadden als hun weldoener en de beschermheer
hunner landen. Wat was er voor verband tusschen die onnoozele
kleinigheden en hem, den toekomstigen vorst, den onderkoning, die in
marmeren paleizen het rijke Insulinde zou bewonen, nadat hij Amsterdam
tot de hoofdstad der wereld zou hebben gemaakt, die in gebeeldhouwde
ledikanten onder troonhemels ’s nachts zou slapen en bij dag
loopen over kostbaar ingelegde vloeren tusschen zijn onderdanigen
hofstoet, die [101]des avonds schitterende feesten zou geven,
waarop hij de hoogstgeplaatsten des lands zou nooden en hun dan wel
genadiglijk een oogenblik te woord zou willen staan. Hij zag zijne
zalen reeds prachtig verlicht, stralend van weelde, gevuld met vrouwen
in satijnen gewaden en in bloementooi, gevuld met mannen, wier borsten
glinsterden van ridderkruisen. En rondom in den lande, tot zoover zijn
gebied reikte buiten de balustraden zijner parken, zou nergens gemor
zijn in de woningen der lagere bevolking en geen nijdigen blik zou hij
ooit in de oogen van den minsten zijner onderdanen zien flikkeren, want
zijn edel en wijs beleid zou allen gelukkig
hebben gemaakt.
Dat alles voorzag hij reeds, als, op het geroep van zijn
alvermogende stem, het rechtsgevoel der natie ontwaakt zou zijn en zij
als éen man zou zijn opgestaan om het bittere onrecht den
edelsten harer zonen aangedaan, schitterend te wreken.
Dat alles voorzag hij, en, als hij om zich heen keek,
wat?... Een armelijke kamer, eenige brieven met volzinnen van
ingenomenheid, [102]een stad, waar bijna niemand op hem lette, op de
enkelen na, die hem met verbazing bekeken of met sympathie begroetten
en verder gingen.... Het was om krankzinnig te worden.
Deze geestestoestand van Dekker heeft op al het werk van
Multatuli zijn stempel gedrukt.
Beschouwen wij thans de appreciatie, welke de
maatschappij, de maatschappij grosso modo, voor
personen als Dekker heeft. Wij spreken dus niet van het betrekkelijk
kleine gedeelte der maatschappij, dat hooger intellektueel en artistiek
ontwikkeld is en een bijna uitsluitende vereering koestert voor het
talent in den mensch. Dit gedeelte integendeel zonderen wij
nadrukkelijk uit, en spreken dan voor ’t overige van de
maatschappij in ’t algemeen, in haar geheel, met al hare standen
en graden van ontwikkeling.
De kunst dan staat niet zoo allerhoogst aangeschreven
bij die maatschappij. Het gevoel van Lodewijk den XIVden, de
inkarnatie [103]en verpersoonlijking van het begrip
„aanzienlijkheid” in de maatschappij, voor Molière
b.v., dien hij zonder twijfel voor den grootsten blijspeldichter zijner
eeuw hield, en dien hij, ten blijk daarvan, tot den rang van hof ...
kamerdienaar bevorderde,—dat gevoel leeft, hoezeer ook door de
veranderde toestanden gewijzigd en in andere vormen zich openbarend,
nog steeds voort in de hoogere standen, voor zoover althans hunne
kerkschheid de kunst niet geheel en al tot een verboden artikel voor
hen maakt. De vorsten en prinsen, en in hun gevolg de
geld-aristokraten, en in dier gevolg wederom de deftige en minder
deftige burgerij, beschouwen de kunstenaars nog altijd min of meer als
de lieden, wier taak is hun amusement te verschaffen, hun eenigen tijd
aangenaam of lachwekkend bezig te houden, die zij daarvoor betalen, de
musici en muzikanten om hun gehoor streelend aan te doen als zij aan
tafel zitten en zelf de zorg voor het genot van hun verhemelte op zich
hebben moeten nemen (diner), en om hun het dansen gemakkelijk te maken
[104](bal), om hun een voorwendsel te geven bijeen te
komen, de dames om elkanders toiletten te bewonderen en te benijden, de
heeren om deze dames te courtiseeren en elkander hun dekoraties of
andere voornaamheid te toonen (soirée, koncert); de schilders,
zoo al niet om hun woningen fraaier te verven dan rijtuigschilders
daartoe in staat zijn, dan toch om hun wanden te behangen met
kostbaarder voorwerpen dan Delftsch aardewerk of gobelintapijten; de
letterkundige kunstenaars, ja, het moet gezegd worden, dat deze nog het
minst in aanzien staan.
Vroeger had men aan de hoven den nar, dien geestigheden
te zeggen, den poëet, dien de cither te bespelen en roerende
liederen te zingen of te deklameeren als hunne taak was opgedragen. Zij
waren de bedienden, die met de zorg voor het humeur van den vorst en
zijne omgeving waren belast, zooals anderen in de keuken, met de zorg
voor zijn maag, anderen met het reinigen en optooien zijner vertrekken
belast waren. Heden ten dage treft men, in [105]gewijzigden vorm, hetzelfde verschijnsel aan,
als de gastvrouwen op hunne soirées een dichter noodigen om het
gezelschap wat van zijne verzen voor te dragen en de
liefhebberij-vertooning van een zijner tooneelstukken te leiden. Maar
dat deze gezelschappen, de dragers der algemeene maatschappelijke
opvattingen, den dichter bepaald als hun meerdere beschouwen om zijn
talent, hem als zoodanig de voornaamste plaats in hun midden aanbieden,
hem eeren en eerbiedigen, dit komt niet voor.
O zeker, er zijn vele uitzonderingen op dezen regel. Het
gebeurt wel, dat menschen, vooral dames, dwepend ingenomen zijn met een
schrijver en hem om zijn talent boven andere menschen stellen in hun
hoogachting, dat vermaarde auteurs aan middagmalen worden genoodigd en
hun de eereplaats aan de zijde der gastvrouw wordt aangeboden. Deze
laatste gevallen zijn vooreerst zeldzaam, in de tweede plaats geldt de
eer aan den auteur bewezen veeleer zijn roem, zijn vermaardheid,
en—dit is een gewichtig punt—de karakterdeugden, die hij moet [106]bezitten naast zijn
talent om zich tot zulk eene vermaardheid te hebben kunnen
opwerken.
In het algemeen kan men zeggen, dat in de maatschappij,
in haar geheel genomen, het letterkundig talent an und für sich zeer weinig in aanzien staat, en dat
het talent in een persoon zonder karakter zelfs in het geheel niet
wordt geëerd.
„Nu ja,”—dacht of zeide de
maatschappij van Douwes Dekker, toen, wat wij zijn enorm talent noemen,
eenmaal gebleken was, „nu ja, veel talent, veel „macht over
de taal,” maar overigens een man zonder karakter, een slecht
mensch, die zijn talent misbruikt in dienst der booze neigingen van
zijn hart. Wat heeft men aan een talent, wat beteekent al talent,
indien het niet gebruikt wordt in dienst van God of van de
maatschappij, om er ernstige en stichtelijke werken mede tot stand te
brengen. En wat is een man waard, welke aanspraken kan een man op onzen
eerbied doen gelden, indien hij al mooie boeken schrijft zoo hij zelf
door zijn leven een slecht voorbeeld geeft aan zijn
medemenschen.” [107]
Dus luiden de typisch maatschappelijke redeneeringen
over het talent. Men ziet, wij zijn hier ver van de meer artistieke
opvatting, die het talent als de hoogste en alles overheerschende
eigenschap beschouwt, die het spreekwoord huldigt „le talent excuse tout.”
Ver ook, ja lijnrecht tegenover, de verwachting,
waarmede Multatuli als erkend talent-vol man het openbaar leven in de
maatschappij betrad.
Hij ondervond dus twee ontgoochelingen, die hem des te
heviger aangrepen, naardien in zijn geëxalteerden toestand zijne
verwachtingen zich hooger hadden gespannen. Hij werd niet tot
onderkoning onmiddellijk verheven; maar de maatschappij, zijn talent nu
kennend, behandelde hem zelfs in veel opzichten als een gewoon
medeburger, wiens karakter door velen gewogen en te licht bevonden
werd.
Dit was te veel voor zijn zoo licht ontvlambaar en nu
ontvlamd gemoed. Zoolang hij nog niet getoond had wie hij was, zoolang
hij zijne ziel nog niet had geopenbaard, [108]kon hij ten minste
nog denken, als hij zat te peinzen over al zijne vernederingen: ja,
wacht maar, wacht gij lieden maar, ééns zal ik u
beschamen en de wereld versteld voor mij doen staan, eens zult gij
allen naar mij opzien als ik mij boven u allen zal hebben verheven.
Doch nu kon dat niet meer, nu ontzonk hem ook de laatste
hoop en troost, in ’t groote namelijk, waartegen de verbetering
van zijn levenstoestand in ’t kleine niet kon opwegen. Hem bleef
niets over dan groote, woedende bitterheid. Uitlatingen als die in
zijne Ideën, waar hij de geheele natie nu voor een troep schelmen
uitmaakt, waren van deze bitterheid de openbaringen.
Openbaringen van dien alles beheerschenden wrevel waren
ook zijn zonderlinge en heftige handelwijzen tegenover bijzondere
personen. Zijn prikkelbaarheid had haar toppunt bereikt.
Beschouwen wij met onpartijdige bedaardheid zijne
houding tegenover zijn broeder Jan Dekker, zooals die vooral in het
tweede deel der Brieven uitkomt. Aan dien broeder [109]had
hij voor zoover uit de zeer volledige gegevens, die nu tot ons gekomen
zijn ten duidelijkste blijkt, groote verplichtingen, terwijl niets er
op wijst, dat die broeder ook aan hem, Eduard, iets te danken zoude
hebben gehad. Het geld, waarvan Dekker te Batavia leefde in 1857,
vóór hij naar Europa vertrok, zal hem wel grootendeels
door dien broeder zijn verstrekt; het was dezelfde broeder, die te
Rembang Dekker’s gezin bij zich noodde toen hij eindelijk op reis
ging, dezelfde, die, in het voorjaar van 1858, Dekker’s rekening
over zeven maanden in het Brusselsche logement betaalde, zeer
waarschijnlijk was ’t dezelfde gulle man, die hem in staat stelde
in dat zelfde jaar verder naar Cassel te komen en daar hem van het
noodige voorzag (al kwam Dekker er niet mee toe, zoodat hij te Cassel
andere schulden maakte); dezelfde die, in het voorjaar van 1859, de
passage van Dekker’s vrouw en de haren naar Europa bekostigde;
dezelfde die gedurende de tweede helft van 1859 aan Dekker’s
gezin weder een gastvrij dak bood op zijn buitengoed [110]te
Brummen; dezelfde eindelijk, die in November 1859, voor de tweede maal
zijne logementsrekening te Brussel voldeed en hem in staat stelde naar
Amsterdam te komen.
Indien men in het oog wil houden, dat de meeste dezer
gewichtige diensten door den heer Jan Dekker aan zijn broeder bewezen
werden, in een tijd dat deze van zijn hoogere gaven nog niets had doen
blijken, terwijl de heer Jan over de handeling van Dekker’s
ontslag-nemen geen ander gevoelen kon hebben dan hetgeen wij als het
algemeen gevoelen der menschen hebben leeren kennen,—dan zal
ongetwijfeld een ieder van meening zijn, dat de heer Jan Dekker een
bijzonder goedhartig en edelmoedig mensch was, Eduard in hem een
voortreflijk en hem te benijden broeder bezat; en het jammer vinden,
dat Eduard zich niet in deze kleinigheid meester kon blijven, dat hij
zóó’n broeder ten minste dan alléén
in aanraking liet komen met de beminnelijke zijden van zijn karakter
(waar hij elders, naar wij lezen, zoo mede te woekeren wist,)
zorgvuldig de minder aangename kanten voor hem verbergend, [111]opdat hij zich daar aan niet stooten kon.
Reeds uit Brussel schreef Dekker aan zijn vrouw over
zijn broeder als over iemand, die eigenlijk verplicht was hem te
onderhouden. „Voor de tiende maal vraag ik u: hoe denkt Jan toch
dat ik leef” (dl. 1, blz. 133) enz. Reeds in dien tijd, dus
vóór het verschijnen van Max
Havelaar, is Dekker verbitterd tegen of allerliefst voor zijn
broeder in zijn uitlatingen. Toen de heer Jan zoo ingenomen was met
Max Havelaar, dat hij in handschrift gelezen
had, en Eduard in staat had gesteld naar Amsterdam te komen, was het
tusschen hen tweeën al „botertje tot den boôm”
en schrijft Dekker aan zijne vrouw (dl. 2, blz. 11 en volgende):
„Beste beste Tine! Heerlijke tijding! Van avond
hier gekomen. Jan opgezocht in de Variété. Hartelijk en
verzoend, en ik kom meê naar De Buthe......”
„Hartelijke ontmoeting, verzoening, afspraak om niet meer te
kibbelen” (tusschen de broeders)... „Jan heeft mij een
mooie overjas gekocht” ...
Spoedig doet de heer Jan echter al weder [112]dingen, die den opgewonden Douwes mishagen:
„Wat de zending van Jan naar Rochussen aangaat, ze is compleet
mislukt. Toen hij (maar ik vrees niet op de goede manier) gesproken had
over Raad van Indië, was R. opgesprongen. Dát kan mij niet
schelen, maar wat me wel kan schelen is dat Jan zelf die mij, na mijn
uitlegging, had toegestemd dat dit de eenige wijze was om mij te
herstellen, nu ook vond dat ik te veel vraagde. Dus alweer de
ambassadeur die zijn eigen zaak verlaat.
Van morgen wou hij dat ik vragen zou om directeur te
worden van eene school te Batavia. Dat was juist iets voor mij, zeide
hij en dan was zijn contract gesauveerd! Hij drukt gedurig op zijn
contract dat door mijn hoofdigheid, door mijn te veel vragen kon
geknepen worden.”
Mevrouw Dekker teekent hierbij aan, dat de heer Jan een
tabakskontrakt had in Rembang (dat gevaar scheen te kunnen loopen).
Dekker vervolgt: „Ik laat me niet buigen. Noch
door Fuhri (den ’s-Gravenhaagschen hôtelhouder), noch door
geldgebrek, noch [113]door schijnbare schande, noch door Jan. Als
jij me afviel zou ik buigen, maar dat kan niet.”
Betrekkelijk geruimen tijd blijft nu de verhouding
tusschen de twee broeders zoo goed als men maar wenschen kan. Een
enkele maal krijgt de heer Jan nog een standje omdat hij niet spoedig
genoeg geld zendt, maar de vriendschap wordt niet verstoord. 16 Juni
1860, schrijft Dekker, die toen toevallig in Rotterdam was:
„Begrijp eens, Jan is hier, en alles heel wel. God geve dat het
zoo blijft,” en dd. 17 Juni: „Jan is van morgen vertrokken.
Wij zijn tot het laatst wèl gebleven. Hij is uiterst ingenomen
met het éclat van M. H., en spreekt er gedurig van. Het is of
hij voelt dat hij mij een beetje respecteeren moet, omdat de menschen
zoo hoog met mij loopen, en ik dus een soort van renommée van
den dag ben.” 18 Juni (Dekker’s gezin was toen in Brussel,
hij zelf in Amsterdam) begint hij een weinig ontevreden te worden tegen
den heer Jan: „Jan had wel uit den hoek mogen komen. Maar neen!
Allerlei vertellingen over donkere toekomst, enz.” Er is echter
eene verontschuldiging: [114]„Nu ontken ik niet dat thans
bij de intrekking van den Vrijen arbeid de zaak beroerd wordt”...
Op 2 Juli hoopte Dekker dat de heer Jan geld zou zenden, „de
geest was goed.”
16 Juli was Dekker naar Spa gereisd, plotseling naar het
schijnt, en bevond zich daar weer aan de speelbank. Hij schrijft zijn
vrouw te Brussel, hem duizend francs te zenden. 22 Juli was hij weder
te Amsterdam terug en bericht zijn vrouw de ontvangst van haar brief,
waarin zij hem van haar vergeefsche reis naar „Uccle” verhaalde. De uitgeefster der Brieven heldert
dit geheimzinnige woord op, door als haar stellig vermoeden te kennen
te geven, dat Tine óok naar Spa was
geweest en daar haar geld had verloren. „In zijne en hare
omstandigheden vond Multatuli zoo’n tochtje zoo al niet positief
goed dan toch zeer verschoonbaar.” Om echter de zaak verborgen te
houden, ging hij zoover in zijne voorzichtigheid van het woord
Uccle, den naam van een dorp bij Brussel, te
gebruiken, als pseudoniem voor het woord Spa.
[115]
In den loop der korrespondentie vernemen wij nog eenige
malen, dat Dekker den heer Jan verzoekt geld te zenden, zijne vrouw
„boven water te houden,” enz. De heer Jan ging voort hem
onophoudelijk bij te staan. Hij deed bijna alle démarches bij
den minister Rochussen, bij vrienden, bij allerlei personen, die Dekker
moesten helpen zijn doel te bereiken. In een niet gedateerden brief,
van Augustus 1860, blijkt echter dat de heer Jan het weder bijna geheel
bij zijn broeder verkorven heeft. Deze schrijft aan Tine: „Ik ga nog eens aan Jan schrijven en zal
probeeren hem uit te leggen dat ik geen partij kan dienen,...”
enz., verder: „In het briefje van Jan dat je mij toezendt komt
voor dat hij zoo blijde is dat ik wil treden in de voorstellen. Ook aan
mij heeft hij iets dergelijks geschreven! Hij schijnt dus van het
komplot te weten en er aan getwijfeld te hebben dat ik de voorwaarden
zou aannemen. Na mij sedert weken te hebben opgehouden met praatjes
komt nu de zaak neer op eene schandelijke omkooperij. ’t Is
infaam!” [116]
Het komplot en de omkooperij, waarvan hier sprake is,
hebben betrekking op de pogingen, die de staatkundige partijen
aanwendden om Dekker in hunne gelederen op te nemen. Dat hij niet wilde
weten van de enkel letterkundige verdienste van Max
Havelaar, omdat het boek alleen als een pleidooi in een zaak,
een zaak van landsbestier, moest beschouwd worden naar zijne
opvatting,—en dat hij tévens weigerde in de praktijk te
treden en zich aan te sluiten bij eene partij, die de wijze van bestuur
voorstond, die ook hij zelf de beste achtte,—kwam iedereen, dus
ook den heer Jan, onbegrijpelijk voor. Ons is het nu wel duidelijk, wat
Dekker wenschte: dadelijk eene invloedrijke positie, maar daar nog
nooit iemand op die wijze daartoe gekomen was, begreep men niets van
deze ongeziene wijze van denken en handelen. De heer Jan wilde, om
velerlei redenen, zijn broeder zoo spoedig mogelijk uit den nood
geholpen zien. Reeds bij den aanvang der Havelaar-zaak had hij aan
Eduard geschreven: „om godswil, verschop niets.” De heer
Bekking had [117]„het masker” afgeworpen en
„medewerking aan zijne partij, dat is de tabakskontrakten”
als voorwaarde voor hulp bedongen. Van zulk een overeenkomst wilde
Dekker niet weten.
Eene brouille tusschen Dekker en den heer Jan had tegen
het eind van Augustus plaats.
Hij schrijft (do. 27 Aug.) „... Ieder
is meer dan beleefd... behalve Jan. Hij is hier, en na het ontmoeten
dat eerst vriendschappelijk was, begon hij, of wilde hij weer beginnen
te schelden.
1o. Omdat ik niet had toegegeven in de
voorstellen van Bekking.
2o. Omdat ik aan Cath. en Sietske wat
papeterie had cadeau gedaan.
’t Was in het café restaurant. Veenstra was
er bij.
Ik stond dadelijk op en ging heen. Ik heb hem door
Abrahamsz laten zeggen dat ik niets meer met hem wil te maken hebben,
en dat ik hem verbied zich met mijne zaken te bemoeijen.
Uit!”
In een daarop volgenden brief schijnt hij [118]de
ware toedracht der zaak weêr vergeten te zijn, want hij schrijft:
„De hoofdzaak is dat Veenstra inziet dat Jan verkeerd doet mij in
den steek te laten.” Of hij moet de verwijten door den heer Jan
hem gedaan gelijk gesteld hebben met een „in den steek
laten.” Verder in denzelfden brief schrijft hij, na van het
steeds toenemend succes van Max Havelaar te
hebben gewaagd: „Maar heb ik nu ook niet gelijk, dat ik het
schelden van Jan niet meer verdraag? Bodenheim (die N.B. een woekeraar
is) is beleefd en zelfs hartelijk, en mijn eigen broer is grof. Ik ben
er dan ook glad overheen en verdraag het niet meer.”
In een lateren brief, van 28 September, heet het:
„Als ik aan zoo iets (het schrijven in den Tijdspiegel om geld te verdienen) denk, kookt het mij
dadelijk tegen Jan. Die had mij voor zoo iets moeten vrijwaren.
Kassian, ik hoor nu bepaald dat ze met Mei in Den Haag gaan wonen, die
arme menschen! Liefje, ik vind niet goed dat je Mary (de echtgenoot van
den heer Jan) schrijft. Het zou schijnen alsof ik weer wou [119]aanknoopen, en dat wil ik niet. Je weet niet hoe
Jan mij traitert. Ik had aan de meisjes A. wat papeterie gegeven (dat
hij mij in een koffiehuis verweten heeft) en kort daarop kreeg ik van
Kees (vader der meisjes A[brahamsz]) een briefje met verzoek aan zijne
kinderen geen geschenken te geven „wijl ik mijn geld beter
besteden kon aan mijn vrouw en kinderen.” Dat had Jan mij
bezorgd. Ik noem zoo iets vervloekt laag.
De zaak staat zoo dat ik niet den minsten twijfel heb om
te slagen, als ik maar van die vervloekte dagelijksche zorg bevrijd
was. Zoo’n Jan die in Den Haag gaat wonen. Hij kan zijn geld
beter aan mij besteden. Maar dat is nu uit. Al wilde hij nu, nu ben ik
er moe van.”
Do. 20 Oktober lezen wij nu over deze zaak:
„En nu Jan! Ik ben er regt verdrietig over. Heden nog schreef ik
aan Pieter: „Met Jan wil ik niet meer te doen hebben! Daar blijf
ik bij. Dat weet je, en je gaat met hem naar de opera. Hij heeft mij in
een publiek koffiehuis... (enz. over de papeterie)—dat was
zijn geld! En nu neemt [120]gij
geld van hem aan! Ik moet er nu rijp over denken hoe te doen... (nog
lang wordt hierover uitgeweid)... moet ik nu de eerste keer dat ik Jan
ontmoet—maar ’t zal niet gebeuren!—hooren dat je van
zijn geld naar de komedie bent geweest? Je wist toch alles. Tine, Tine!
Hoe kon je zoo doen! ’t Was mij wel fr. 500 waard geweest als je
gezegd hadt:
„Jan, na alles wat er is voorgevallen heb je het
regt verbeurd ons te helpen!”
Wij zullen de laatsten zijn om de handeling van het
verwijt omtrent de kleinigheid van het papeterie koopen, in den heer
Jan een voorbeeld van delicatesse te noemen, maar de heer Jan was in
’t algemeen ontstemd tegen zijn broer omdat deze zich niet bij de
partij-Bekking c.s. wilde aansluiten, en verborg daarom ook deze kleine
grief niet. Niets zeldzamer dan zóo edele en kiesche menschen,
die diensten bewijzen en zich zoo gedragen als deed degene, wien zij
bewezen werden, hun een weldaad door ze aan te nemen. Zulke menschen
bestaan, maar behooren tot de groote zeldzaamhed [121]en
er is niet de minste reden, om er den heer Jan een verwijt van te
maken, dat hij het zoo buitensporig ver niet gebracht had in
zeldzaamheid van karakter-deugden. Trouwens, daar moet dan ook van den
anderen kant eene hoffelijkheid en bescheidenheid in het aanvaarden der
diensten tegenover staan, die Eduard Dekker zelf nagenoeg vreemd
schijnt geweest te zijn. De zinsnede, waarin Eduard schrijft, dat Jan
(die reeds zooveel voor hem gedaan had) beter zou doen zijn geld aan
Eduard te besteden dan er voor in Den Haag te gaan wonen, is
karakteristiek en licht zoo goed als wij maar wenschen konden, de
trekken onzer karakterschets toe, waar wij, in verband met de algemeene
appreciatie van kunst en talent in de Maatschappij, Multatuli’s
ontgoocheling bespraken over het, dat men hem in vele opzichten als een
gewoon sterveling bleef behandelen.
Van de verhouding tusschen de twee broeders vernemen wij
verder in de tot nu toe verschenen deelen der korrespondentie niets.
Waarschijnlijk zal die wel steeds geen [122]effene, doch eene
geaccidenteerde verhouding zijn gebleven van brouilles en
verzoeningen.
⁂
Welk een verschil tusschen het eerste deel Brieven en
het tweede deel in ’t algemeen! Een verschil dat in den text der
gedrukte bladzijden uitkomt met de helderheid der twee schril
kontrasteerende levensperioden zelf. Is het eerste deel vol van het
diepe leed, in de stilte van het Brusselsche zolderkamertje, als in een
kloostercel, gedragen, waar Dekker’s leven slechts zeer weinig
uiterlijke afleiding vond in den omgang met zijn enkele plebejische
vrienden daar uit de buurt; nemen wij in het eerste deel Dekker
waar,—onder den zwaren druk van het wreede leven, dat hem daar
opgesloten hield,—in een tête-à-tête met zijn
smart, waarin hij zijn talent als een lijdensbloem zag
ontluiken;—het tweede deel voert hem en ons plotseling als in de
drukte en in het gekrioel van een marktplein; het is of er in den stijl
der Brieven iets is [123]doorgedrongen van het gedruisch op de
Botermarkt, waar Dekker boven den winkel van Lobo, den
Israëlietischen boekverkooper, die ook met een
„stalletje” op de markt zelf was geposteerd, zijn kamer had
en zijne geschriften samenstelde. Uit de eenzaamheid is hij met de
grootste snelheid midden in het woeligste maatschappelijk leven
overgeplaatst. Van onbekend is hij als met tooverslag beroemd geworden,
van geschuwd gezocht, van geminacht hoog-geprezen. Hij komt in
betrekking met de staatkundige partijen, de eene trekt hem hier, de
ander daarheen; binnen eenige maanden tijds worden dertien honderd
exemplaren van zijn Max Havelaar verkocht, overal waar hij zich
vertoont, op straat, in hotels, in publieke vermakelijkheden, wordt hij
met belangstellende nieuwsgierigheid bekeken, vreemden spreken hem aan,
een onbekend meisje in het park, bij eene muziekuitvoering, komt hem
haar handje reiken; van links en rechts wordt hij uitgenoodigd om
lezingen te komen houden, tijdschrift-redaktiën en uitgevers
schrijven hem, komen hem opzoeken, [124]telegrafeeren hem, loopen hem
na om eenige bladzijden van zijn hand voor hun orgaan of hun drukpers
machtig te worden. De uitgever Thieme wil al aanstonds zijn
partikuliere briefjes uitgeven, waarmede hij uitstekende zaken denkt te
maken, de bezadigde redakteur van het Nederlandsch-Indische tijdschrift
verzint totaal ongebruikelijke opschriften om boven de bijdrage van
Dekker te plaatsen, die hij wenscht op te nemen: „Van den
genialen Multatuli” zal hij er boven zetten. Kortom het is,
zooals Dekker zelf in de brieven schrijft, een „rage”.
De persoon met wien Dekker nu in de eerste plaats te
doen kreeg en met wien hij in belangrijke betrekking zou blijven
gedurende het geheele tijdperk, dat wij in het tweede deel der Brieven
afgespiegeld vinden, was de heer mr. J. van Lennep, rijksadvokaat, een
der leiders der oud-konservatieve partij, Amsterdamsch patriciër.
Tusschen de menigte menschen, die wij, als wij in onze verbeelding een
résumé vormen van Dekker’s leven uit dezen tijd,
hem zien omringen, staat Van Lennep vooraan; op hem [125]valt
het meeste licht. En geen wonder! Van Lennep toch bezorgde de uitgave
van Max Havelaar, stelde Dekker in de
gelegenheid de eerste helft van ’t jaar 1860 met zijn gezin als
een rustige tusschen-periode door te brengen, en bleef voortdurend met
hem in relatie over financiën en andere, wellicht nog gewichtiger,
de uitgave rakende zaken. Wij zullen deze geschiedenis, als zijnde een
der belangrijkste perioden in Dekker’s leven, volgen zoo als de
Brieven ons geleidelijk met haar bekend maken. Er zal onder meer nog
een deel Brieven verschijnen, getiteld Multatuli en
Busken Huet. Nu, met evenveel recht, had de uitgeefster dit,
tweede, deel, kunnen betitelen: Multatuli en
Van Lennep.
Den 23sten Nov. 1859 reisde, gelijk wij
gezien hebben, Dekker voor het eerst van Brussel naar Amsterdam. Reeds
had hij van den heer Jan vernomen, dat Van Lennep met Max Havelaar, door Van Lennep [126]na Tine en Jan, als
de derde begunstigde, in handschrift gelezen, uiterst ingenomen was.
Van Lennep had aan Van Hasselt geschreven: „In weêrwil van
de bleeke inkt, klein schrift, donkere lucht en toenemende verzwakking
mijner oogen, heb ik het boek verslonden, „pectus
est quod disertos facit” en „facit
indignatio verbum” worden ook hier bewaarheid... ’t
Is een meesterstuk, met zijn gebreken, of neen, de gebreken, waarover
ik klagen zou, zoo ’t een gewonen roman gold, geven in dit werk
juist iets meer eigenaardigs, meer verrassends, meer schokkends aan
’t verhaal. ’t Is bl.... mooi, ik weet het niet anders uit
te drukken.” De heer Jan had aan Eduard geschreven, toen hij hem
deed overkomen: „Hij (v. L.) wil met handen en voeten uwe zaak
voorstaan, en verzekerde mij onuitgenoodigd dat hij al zijn invloed in
uw belang zal aanwenden. Hij zeide mij zijn zoon (aspt. ambt. eerste
klasse) met een en ander bekend te hebben gemaakt, en hem gezegd te
hebben: „Ik wenschte mij die zaak aan te trekken met klem, maar
misschien zal men later u daarvoor [127]donderen.” Zijn zoon
antwoordde: „Pak het aan.””
De eerste brief, dien Dekker uit Amsterdam schreef, aan
zijn vrouw, bevatte deze hoopvolle zinsnede: „Morgen tien uur
naar Van Lennep, die volgens Jan, dol ingenomen is met mijn zaak, en
mij absoluut wil helpen. Dus heerlijke vooruitzigten.” En in den
tweeden, na het bezoek bij Van Lennep, heet het: „Maar Van
Lennep! Daar ben ik geweest, en ik kan je niet uitdrukken hoe die man
mij ontvangen heeft. ’t Is kompleet een schadeloosstelling voor
al de miskenningen. Nooit had ik op zooiets durven hopen...”
enz.
Dekker begon dus Van Lennep te beschouwen, en Van Lennep
begon zich ook werkelijk te gedragen als: Dekker’s beste vriend.
In een brief van 6 Dec. ’59 lezen wij dat De Bull, met wien
Dekker ook in konnektie kwam, na den plotseling voorgevallen dood van
het Kamerlid Stolte, Dekker in diens plaats wilde doen verkiezen, en
dat Van Lennep zelfs zoover gegaan was op eigen houtje over Dekker te
spreken met de kiesvereenigingen. Als de voormalige minister
[128]Baud, dien ook Dekker zeer waardeerde, zich bij
die gelegenheid niet ook kandidaat had gesteld, zou Dekker kamerlid of
althans kandidaat zijn geworden. Hij had dit trouwens alleen willen
worden om R[ochussen, den minister] te dwingen hem Raad van Indië
te maken (zie 2e dl., blz. 20). Ten dien einde, om Rochussen
te doen voelen dat hij wakker was en werkte, schreef Dekker toen ook
een paar staatkundige dagbladopstelletjes, die 9 en 10 December in de
Amsterdamsche Courant verschenen en
onderteekend waren: „Eduard Douwes Dekker, op verzoek eervol
ontslagen Assistent-Resident.” Wij lezen in dezen tijd van de
korrespondentie niet anders dan dat De Bull, Tydeman en vooral Van
Lennep dagelijks voor Dekker in de weer waren. Dato 8 Dec. lezen wij:
„Gister zond ik een brief aan V. L., en hij, die een perfecte
kerel is, zond dien aan R[ochussen] met een flink bijschrift. Hij zegt:
„pas op, vriendje, ik verzeker je dat D. D. een man is, en als je
hem wat lang laat wachten maak je hem ongeduldig en dat raad ik je niet
aan.”” [129]
Van Lennep, Hartsen en De Bull (Amsterd. Courant) en
Tydeman (Handelsblad) vertegenwoordigende de twee staatkundige
partijen, wilden allen Dekker in de Kamer hebben. Daarop stelde Baud
zich op de rij, aan wien de eerstgenoemde partij zedelijke
verplichtingen had en dien zij dus, vóór alles, nu
moesten steunen. Tydeman was echter tegen Baud en wilde Dekker als den
tegenkandidaat poseeren. Daar Tydeman echter door Van Lennep zelf zoo
voor Dekker was opgewarmd, vond Dekker het onedelmoedig door met
Tydeman mede te gaan Van Lennep in het vaarwater te zitten. Hij kon dit
dus niet doen.
Reeds bij dezen brief, van 8 December 1859, biedt de
uitgeefster ons een exposé van den toestand, waarop al deze
zaken betrekking hebben.
Van Lennep was een der leiders van de konservatieve
partij, waartoe ook de minister Rochussen behoorde. Door het
ministerie, waarvan ook Rochussen deel uitmaakte, was juist nu echter
een spoorwegwet voorgesteld, waar de Amsterdammers, met o. a.
[130]Van Lennep aan ’t hoofd, sterk tegen
waren. Van Lennep en De Bull met zijn Amsterdamsche
Courant ageerden dus tegen het ministerie. Toen de zaken juist
zóo stonden, kreeg Van Lennep het handschrift van Max Havelaar in handen. Hij begreep terstond de
portée van dit werk en welke waarde het
als wapen in het arsenaal der ministeriebestrijders hebben kon. Van
Lennep’s ingenomenheid met Max Havelaar op zich zelf was
oorspronkelijk oprecht. Maar, „hetzij dan gaandeweg, hetzij reeds
terstond” zegt de uitgeefster der Brieven, kwam bij Van Lennep de
gedachte op, Max Havelaar vooral als strijdmiddel tegen het ministerie
te gebruiken. De uitgeefster gebruikt niet het woord
„vooral” maar uit haar toon valt op te maken, dat
zóo toch haar bedoeling is. Wij zijn het daarmede niet eens. De
bespiegelende ingenomenheid van Van Lennep met Max Havelaar kon zeer
goed met zijn inzicht in het praktische nut, dat het boek voor hem en
de zijnen hebben kon, samengaan, zonder dat het éene in zijne
waardeering [131]zwaarder woog dan het andere. Maar verder is de
voorstelling, door de uitgeefster aan de zaak gegeven, naar ons
voorkomt juist,—tot aan de eindkonklusie. Zij zegt dan, dat Van
Lennep, die volgens Dekker’s beschrijving een joviaal, aangenaam
mensch was, schik had in den strijd en er dus een soort van
schalksch
genoegen in vond den minister Rochussen uit de verte met dat boek, den
M. H., te dreigen. Maar zijne partijgenooten vermaanden hem tot kalmte
en ingetogenheid. Vooral zijn schoonzoon Hartsen, deftig man van den
eersten graad, lid der Eerste Kamer, van wien de uitgeefster eenigszins
ironisch vermeldt, dat hij „ontzaggelijk ingenomen” met Max
Havelaar was, maar ondertusschen het manuscript weken lang onder zijne
berusting hield, zonder aan den schrijver eenig blijk te geven van
geestdrift of waardeering. De spoorwegwet werd in de Eerste Kamer
afgestemd, en de uitgeefster zegt, dat Van Lennep zich toen „liet
sussen”. Hij had toen den Max Havelaar niet meer noodig als wapen
tegen het ministerie, hij bezorgde dus wel de uitgaaf [132]van
het boek, „maar in zijn, in 1862 uitgegeven brochure, staat toch
met ronde woorden te lezen, dat het zijn doel was de verspreiding van
het werk te belemmeren.” Hieruit zou men dus moeten konkludeeren,
dat, indien de spoorwegwet niet afgestemd geworden ware, Van Lennep den
Max Havelaar uitvoeriger zoude hebben doen verspreiden. Met deze
opvatting kunnen wij ons slechts gedeeltelijk vereenigen.
Doch wij zeggen met de uitgeefster „later meer
daarover”, en willen eerst de geschiedenis van Dekker’s
betrekking tot Van Lennep voortzetten waar wij haar geschorst
hebben.
Van Lennep dan, vernemen wij nog, had aan Rochussen
geschreven: „Indië heeft een man noodig en Dekker is die
man.” Intusschen maakte Dekker zich steeds zeer bekommerd over de
„bijzaken” en begon de vreeselijke drukte van zijn leven,
waaraan hij niet gewoon was, hem zeer te vermoeien; zoodat wij,
do. 10 December, lezen, dat, nu Rochussen eindelijk
geantwoord had in afwijzenden zin op het voorstel om [133]Dekker Raad van Indië te maken, Dekker er
naar verlangde uit Holland weer weg te komen en in Brussel op zijn
gemak wat te rusten en te werken. 11 Dec., toen hij nog niet wist, wat
het „ontzaggelijk ingenomen” van Hartsen beduidde, wilde
hij weer wèl in Amsterdam blijven, enthousiast als hij was over
Van Lennep’s brief, waarin dat oordeel van Hartsen werd
medegedeeld.
Tusschen 11 December 1859 en 11 Januari 1860, vernemen
wij nog alleen, dat de heer Jan een voorloopige bijdrage van vier
honderd gulden wil geven om Dekker in staat te stellen zich met zijn
gezin in Brussel te etablisseeren, waar hij dan door werken zelf verder
ook geld zou verdienen; maar dat Dekker, rekenende met zijn familie
vier honderd gulden per maand noodig te hebben, zich op dié
verbintenis alleen niet durfde verlaten om de expatriëering te
ondernemen. Ook hooren we, dat de heer Hartsen wel duizend gulden op de
Max Havelaar-uitgave zou willen voorschieten,
maar dat Dekker dit voorstel repugneerde daar het zooveel overeenkomst
had met „beleenen op pand.” [134]
Vóór den éénigen brief, die
uit deze periode beschikbaar was en waarvan wij hier den inhoud
mededeelden, heeft de uitgeefster der Brieven een aanteekening
geplaatst, die, indien men bedenkt in welke verhouding zij zelve
gestaan heeft tot Dekker’s eerste echtgenoote, niet onaardig
karakteristiek is, in hoe bezadigde en kroniek-achtige termen dan ook
vervat. „De brieven,” schrijft zij, „sluiten nu niet
meer zoo geregeld aan elkaar als vroeger. Eenigen zullen verloren zijn
gegaan, anderen opzettelijk vernietigd. Dit laatste durf ik
veronderstellen omdat ik dikwijls in later jaren heb bijgewoond (wij
wisten niet, dat de dames elkaar zóo intiem hadden gekend, dat
de eene in bijzijn der andere handelingen volbracht, die anders bij
uitstek behooren tot die, ter volvoering waarvan men een oogenblik van
eenzaamheid afwacht) dat Tine een brief van Dek ontvangende, zoodra zij
bemerkte dat er iets in stond wat haar onaangenaam zou aandoen, dien
verscheurde en in de kachel wierp.”
Men kan begrijpen welk een gevoel zulk een handeling van
Dekker’s eerste vrouw [135]opwekte in Dekker’s tweede
vrouw. Zij, die Dekker zoo vereerde, moet deze handeling wel
afgrijselijk hebben gevonden, en indien, waaraan na haar eigen
mededeeling natuurlijk niet te twijfelen valt, mevrouw Douwes
Dekker-Hammink Schepel er in levenden lijve bij tegenwoordig is
geweest, dat mevrouw Douwes Dekker-Van Wijnbergen Dekkers brieven, als
teeken van afschuw, in de kachel wierp zonder ze gelezen te hebben, mag
men wel aannemen, dat al haar wél-opgevoedheid haar op
zoo’n oogenblik ten dienste heeft moeten staan om haar te
beletten als eene furie op hare voorgangster aan te vliegen en haar de
kostbare papieren te ontrukken, die zij snood aan de vernietiging wilde
prijs geven.
Intusschen moeten wij met de uitgeefster van meening
verschillen, waar zij uit het feit, dat Dekker’s eerste
echtgenoote, toen de verhouding tusschen haar en haar man ten uiterste
gespannen geworden was, zijne brieven in woede en verdriet vernielde,
het gevolg trekt, dat Tine zich ook reeds in
een vroegere periode, toen de verhouding, in vergelijking [136]met
later, nog weinig te wenschen overliet, zich aan soortgelijke
handelingen zou hebben schuldig gemaakt. Wij gelooven eerder dat de
brieven die hier ontbreken „verloren zijn gegaan”, dan dat
zij „opzettelijk vernietigd” zouden zijn.
De eerstvolgende brief, welken wij nu te lezen krijgen,
is van 10 of 11 Januari 1860. Wij vernemen daaruit, dat Dekker met zijn
gezin den 15en Januari naar Brussel zal gaan, om eenige
maanden rust te genieten. De heer Jan gaf ƒ400 als voorloopig
voorschot, waarvan echter ƒ100 afgetrokken zou worden, naar wij
uit den brief meenen te begrijpen, voor de passage van de baboe, die
naar Indië teruggezonden werd. En de heer Van Lennep—daarom
passen deze mededeelingen hier noodzakelijk in dit historisch
overzicht—zou ƒ200 per maand geven, waarvan echter ƒ50
zou worden afgetrokken ten bate der Wageningsche tantes. Tijdens
Dekker’s afwezigheid zoude dan Van Lennep de uitgaaf van Max
Havelaar bezorgen.
Zeer juist merkt de uitgeefster op, dat het, met het oog
op het, later gevolgde, bekende [137]rechtsgeding tusschen Dekker
en Van Lennep, over het eigendom van Max
Havelaar, niet weinig belangrijk geweest zoude zijn, indien zij
ook de tijdens Dekker’s verblijf te Brussel in dezen tijd
tusschen hem en Van Lennep gewisselde brieven had kunnen opnemen in de
korrespondentie. Doch de pogingen, in 1871 door Dekker zelf, en
nú, bij de voorbereiding dezer uitgave der Brieven, door de
uitgeefster aangewend, om die brieven machtig te worden, zijn mislukt.
Tijdens het rechtsgeding had Dekker ze, ter vervollediging der
geding-bescheiden, aan zijn advokaat, Mr. J. G. A. Faber, ter hand
gesteld. Doch deze heer wist later niet waar zij gebleven waren, en Mr.
Mouthaan, de opvolger van Mr. Faber, had ze ook niet, bij den overgang
van het kantoor, van dezen overgenomen. Ook de heer Willem van Lennep,
zoon van Mr. Jacob, door de uitgeefster daarnaar gevraagd, kon zich
niet herinneren bij de papieren zijns vaders brieven van Dekker te
hebben gevonden. De uitgeefster neemt dus aan dat die vernietigd zijn.
(Zie Br. 2e dl., blz. 61, 62.) [138]
Eenige maanden leefde Dekker nu vereenigd met zijn gezin
te Laeken (Brussel). De uitgeefster merkt aan, dat dit een tijd van
betrekkelijke rust voor het gezin was. De uitstapjes, van hier uit naar
Spa ondernomen, hebben wij reeds vermeld. In Mei verscheen de Havelaar,
14 Juni reisde Dekker terug naar Holland.
Wij vestigen er de aandacht op, dat Dekker dus, toen de
voorbereidende maatregelen ter uitgave werden genomen en toen de
uitgave plaats had, niet ter plaatse aanwezig was. Wij vestigen hierop
nadrukkelijk de aandacht, omdat Dekker op die wijze verzuimde den
persoonlijken invloed op de wijze van uitgeven te oefenen, waardoor
wellicht de verkeerde praktijken voorkomen hadden kunnen worden,
waarover hij zich later vruchteloos beklaagde. Was deze onthouding van
onmiddellijk persoonlijk beheer niet wijs, niet verstandig,—zij
was daarentegen zeer natuurlijk en verklaarbaar. Dekker had de grootste
behoefte aan rust, na al het tobben en zwerven en de druktes der
laatste jaren, en: Dekker beschouwde Van Lennep als [139]zijn
besten vriend en vertrouwde hem volkomen; dat wil zeggen: vertrouwde
volkomen, dat Van Lennep Dekker’s belang begreep, precies zooals
Dekker dat zelf begreep, en dat hij dit op die wijze begrepen belang,
zonder eenige andere konsideratie, tot richtsnoer van zijn handelingen
zoude nemen.
Dekker reisde naar Rotterdam, van waar uit hij de
korrespondentie met zijne vrouw hervatte. Hoofdzakelijk vernemen wij nu
vooreerst alleen Dekker’s blijde uitingen over het steeds grooter
en grooter wordend, en hem zelf verbazend, welslagen van zijn werk.
Do. 17 Juni (1860) spreekt Dekker reeds van eene
„nationale inschrijving,” waar hij toen zekeren Van Prehw
zich aan ’t hoofd van wilde zien stellen. Dit schijnt dus geen
denkbeeld van later geweest te zijn, maar tijdens of even vóor
de Havelaar-uitgave bij hem te zijn opgekomen.
Waar wij echter op ’t oogenblik, met betrekking tot de
kwestie-Van Lennep meer belang in stellen, is de reeds in dienzelfden
brief van 17 Juni voorkomende uitlating: „Maar uit alles blijkt
dat die De R. een slaapmuts is.” [140]Hiermede werd
bedoeld: de door Van Lennep voor deze onderneming aangezochte uitgever
De Ruyter. Tels, de hoofdredacteur der N. Rott. Crt., had namelijk
gezegd, dat er nú reeds (na pl. m. vier weken) een derde druk
van het werk had moeten zijn, en Nijgh, de uitgever der N. Rott. Crt.,
dat er duizend exemplaren naar Indië hadden behooren te worden
gezonden.
„Is dat nu niet gloeiend jammer,” schrijft
Dekker, „dat door zulke slaperigheid mijn boek minder effect
maakt dan het bij een flinken boekverkooper maken zou? Het is om te
schreien. En je begrijpt dat als de furore eens voorbij is zooals alle
fureurs en enthousiasmes voorbijgaan,—dat het
dan te laat is.”
Wij spatiëeren deze laatste woorden. Hierop, zal
men zien, komt het aan, hierop is het geschil tusschen Dekker en Van
Lennep gegrondvest; namelijk op het antwoord, dat de vraag uitlokt:
waarvoor het „dan te laat” zoude
zijn.
Maar wij zien verder. Blz. 71 lezen wij: alles zou goed
gaan... „maar die vervloekte [141]De Ruyter”. „Ik
klaag bij V. L. steen en been over De Ruyter. ’t Is een ware
schande,” do. 25 Juni: „Ik begin hoe langer hoe
meer in te zien, dat men wel mijn boek verheft als boek, maar verder
niets. ’t Is wel hard!”
Voortdurend houdt hij zich nu bezig met de
recensiën, die achtereenvolgens de verschillende tijdschriften
over Max Havelaar publiceerden. De brieven aan
Tine zijn daar vol van. Hij had toen nog niet de verachting voor het
publiek en de publieke opinie, die zich langzamerhand van hem zou
meester maken. Hij genoot er nog even kinderlijk als buitensporig van
zijn naam overal gedrukt te zien—iets volstrekt
ongewoons—en al de verschillende meeningen en uiteenloopende
waardeeringen over zijn, hem zoo innig van nabij bekend, geesteskind te
lezen. Men kan dit genot vergelijken bij dat van eene moeder, die een
eenig teér bemind zoontje heeft, dat eenige jaren lang met de
uiterste zorg door haar is verpleegd en opgevoed, altijd in het stille
huiselijk intérieur, waar alle leed en elke harde aanraking
[142]met de buitenwereld ver van hem werd gehouden;
en die nu, voor het eerst, hem een kinderpartij laat bezoeken. Hoe leeg
voelt zij hare hand als zij hem loslaat, opdat hij zich alleen en vrij
onder de speelgenootjes zal gaan bewegen. Zie, daar gaat hij, zij kijkt
hem na. Ja, hoe kijkt ze hem nu na, hoe spitst ze nu het oor, om te
zien en te hooren, wat die en wat die en wat die derde zal zeggen van
haar schat, van haar kind! Wèl luistert zij aandachtig naar wat
men dáarvan zal zeggen, en wát dáarvan, wat van
zijn oogjes, wat van zijn heele gezichtje, wat van zijn blonde haar,
wat van zijn lieve kleertjes, die zij met zooveel zorg en oplettendheid
heeft gekozen en geschikt...
Nu, zóo volgde Multatuli de appreciaties, die
zijn eerste boek ten deel vielen.
De eerste uiting van ontevredenheid tegen Van Lennep
treffen wij aan in een brief van 23 Juni:
„Van Lennep komt mij voor alsof hij zeggen wil: ik
heb het mijne gedaan! En eigenlijk heeft hij niets gedaan, want als de M. H. het aan mij verstrekte geld niet
dekt, [143]dan is dat de schuld van den beroerden
boekverkooper waar hij mij gebracht heeft.”
De Ruyter had maar dertig ex. van M. H. naar Indië
gezonden. „Is dat niet om te schreien?” roept Dekker uit.
„En dan praat V. L. van ondankbaar [-heid jegens De
Ruyter.]” Do. 22 Juli lezen wij: „Ik zoek geld
om baas te worden over de uitgave, want die de R. is ellendig. De vent
heeft geen verstand van de zaak, maar Van Lennep zit mij in den
weg”; 29 Aug.: „Ik ben dol op dien De Ruyter! V. L. is weer
in stad gekomen, maar ik heb hem niet te huis gevonden. ’t Is
bedroevend!” 1 Sept. lezen we, dat Dekker nog bij V. L. geweest
was, waar allen hem heel hartelijk ontvingen. Een paar dagen later:
„Die vervloekte zaak met Van Lennep. Nog ben ik daarmee niet
klaar.” Op 12 Oktober: „[ik heb] ruzie met Van
Lennep” en „Van Lennep is... ja ik weet niet wat ik er van
zeggen moet.” Van Lennep had namelijk, eindelijk, na lang talmen,
op Dekker’s voortdurend aandringen, dat er van Max Havelaar een goedkoope uitgaaf zou bezorgd worden,
geantwoord: [144]„Wie een huis koopt heeft het recht het te
verbouwen zonder den verkooper te raadplegen.”
Dit antwoord van Van Lennep bracht het tusschen hem en
Dekker tot een uitbarsting. Op 20 Oktober lezen wij: „Misschien
zal ik moeten overgaan tot de treurige noodzakelijkheid om V. L. een
proces aan te doen. Dat zal mij zeer hard vallen. Prof. Veth is het met
mij eens dat hij mij infaam behandeld heeft. De opgang van M. H. stijgt
nog. ’t Is ongehoord. De eerste druk is zoo goed als uitverkocht
en V. L. wil de volgende drukken voor zich houden!” 3 November
1860: „Ik lig overhoop met Van Lennep. Ik moet gelooven dat hij
mij bedrogen heft. ’t Is schande.”
13 November vernemen wij dat de kogel door de kerk is in
deze lakonieke woorden: „Proces met Van Lennep.”
Zes maanden later, 15 Mei 1861, werd in dit proces voor
de eerste maal gepleit.
In een brief van 2 Juni schrijft Dekker: „Proces
Van Lennep eerste instantie, heb ik verloren. Never mind! appel! Ik zal
’t behandelen.” [145]
Dekker of zijn advokaat hebben geäppelleerd van het
vonnis van de arrondissementsrechtbank te Amsterdam, en den
22sten Mei 1862 kwam de zaak voor het provinciaal
gerechtshof.
In het schrijven van 24 Mei 1862 heet het:
„Verleden Donderdag heb ik gepleit voor ’t Hof. Had je
’t gelezen in de courant? Maar er staat niets bij, alleen dat ik
gepleit heb. Die zaak met V. L. verveelt mij.”
Het Hof heeft toen het vonnis van de Rechtbank
bekrachtigd. Wij teekenen hierbij terstond aan, dat Dekker zich in dit
proces misschien meer dan bij welke gelegenheid ook, door zijn
zenuwachtigheid en ongestadigheid heeft laten beheerschen. Hij verloor
het proces in eerste instantie en keurde de rechterlijke uitspraak
goed, omdat het punt, waar het op aankwam, niet in behandeling was geweest;
ja maar, zeggen wij, als hij wat bedaarder was geweest, zoude hij zelf
gezorgd hebben, van te voren, dat het in behandeling kwam. Maar goed,
dit was dus een afgedane zaak, en hij had besloten te appelleeren. Voor
het provinciaal gerechtshof, [146]een jaar later, pleitte hij zelf.
Men moet naar alle redelijkheid veronderstellen, dat hij persoonlijk
heeft willen pleiten, om des te zekerder te zijn van te overwinnen,
nú zéker te overwinnen. En ziet, toen het op stuk van
zaken kwam, verwaardigde hij zich niet te
pleiten, zoodat hij, ten tweeden male, erkennen moest, dat ook
het provinciaal gerechtshof goed had gehandeld met hem in het ongelijk
te stellen. In Idee 289a leest men hierover:
„Wat mij zelf aangaat, voor ’t hof betuigde
ik kortelijk dat boek niet aan den heer V. L. verkocht te hebben.
Betoogd, bewezen, gepleit heb ik niet. Vóór de zitting
reeds ontwaarde ik dat de voorzitter stokdoof was, en bovendien ik
wist... kortom, ik was misselijk van de zaak en dat ben ik nog. Toch
voel ik mij verplicht te erkennen dat het Hof, na mijn dédain om
de zaak behoorlijk uit te leggen, niet anders beslissen kon dan het
gedaan heeft.”
Indien men de toedracht dezer zaak goed overweegt, zal
men in dit geval een zoo duidelijk en plastisch mogelijk gegeven vinden
[147]van den voorraad, waaruit de heer Swart
Abrahamsz heeft geput, om tot zijne kenschetsing van Dekker als
neurasthenicus te komen. Dit is zoo echt neurasthenisch mogelijk. Men
doorziet den toestand van hier, daghelder, zoo als hij zich heeft
voorgedaan. Dekker was bepaald voornemens persoonlijk voor het
provinciaal gerechtshof te pleiten. Wie weet of hij zelf geen
uitvoerige rede op papier had geprojekteerd. Maar toen de zitting
aanving, had hij bemerkt, dat de voorzitter hem en zijner zaak
antipathiek gezind was, hij stond daar tegenover lieden, die hij wist
dat verreweg zijn minderen waren, hij las op hun gelaat een dom en
onherroepelijk misnoegen jegens hem,... toen kwam, onwederstaanbaar,
een hevige wrevel in hem op, nooit was het kontrast schriller geweest
tusschen hem en de maatschappij, nooit pijnlijker onmiddellijk
merkbaar, schier stoffelijk voelbaar,... wat! hij de van God gezondene,
hij met zijn koninklijke ziel (in bruisende fantasieën leefden de
grootheids-verbeeldingen in hem op), hij stond hier tegenover ordinaire
menschen, die hem aankeken zooals fatsoenlijke [148]burgermenschen een ploert aankijken in wiens
gezelschap zij genoodzaakt zijn eenige oogenblikken door te brengen,...
en zij, in welke hoedanigheid bevonden zij zich tegenover hem... als
rechters, die hij goedgunstig voor zijn zaak moest trachten te
stemmen... het was te erg, ziet, zij zagen hem aan, minachting
bespeurde hij in hunne fysionomie, als hij gepleit had zouden ze hem
openlijk veroordeelen en... in hun binnenkamers, in hun gezin, wellicht
heimelijk... bespotten... Het was te vreeselijk... déze wrevel
kòn hij niet overwinnen, in zich zelf dacht hij: laten ze naar
de weêrlicht loopen, liever het grootste nadeel, dan déze
vernedering! Hij moest zich nog inhouden om hun geen stoel naar
’t hoofd te werpen; het was al wél; hij beheerschte zich
reeds voldoende met hun nog een oogenblik te woord te willen staan.
Maar méer zou hij ook niet doen.
Zóo stellen wij ons de toedracht dezer zaak voor.
Ware Dekker beter geéquilibreerd geweest, hij hadd’ zijn
wrevel onderdrukt, hij hadd’ zijn oogen gesloten voor de stemming
van het Hof, zooals die op het gelaat der [149]leden voor zijn
scherpzienden blik te lezen stond, en hij hadd’ eene zoo
vernuftige rede gehouden, dat hij de rechters te gelijk in bewondering
ontstak voor zijn talent en overtuigde van de rechtvaardigheid zijner
zaak. Maar Dekker kón niet, hij was een prediker maar geen
advokaat, hij had hartstocht maar geen takt, en hij werd het
slachtoffer van de eigenschappen van zijn gestel, zoo als die zijn
gedragingen influenceerden.
Later, 2 October 1863, heeft Dekker vrede gemaakt met
Van Lennep; de uitgeefster der Brieven vermoedt dat geldverlegenheid
hiervoor de hoofdzakelijke reden is geweest.
Na de bescheiden betreffende het proces, behelst het
2e deel ten slotte de brieven van den heer Van Lennep aan
Dekker van de jaren 1863–67, waarbij telkens de aan Dekker
komende gelden wegens den verkoop van den Havelaar per assignatie worden overgemaakt. De laatste
brief betreft het voorstel van Dekker, dat De Ruyter het kopierecht van
M. H. zoude verkoopen, hetgeen Van Lennep ontraadt. Een jaar later, 25
Augustus 1868, overleed Van Lennep; in Augustus [150]1870
is het kopierecht werkelijk verkocht, in den zomer van 1871 hebben de
erven van Van Lennep de helft van de opbrengst dier verkooping (zijnde
dit hun geheele aandeel, daar de andere helft den uitgever toekwam),
aan Dekker uitgekeerd. De termen, waarin Dekker, ten einde het
piëteits-gevoel der Erven V. L. jegens hun vader niet te kwetsen,
om die uitkeering vroeg, luidden: het „op welwillende wijze ten
behoeve van den schrijver door wijlen den heer Mr. J. van Lennep
gereserveerde aandeel in den Havelaar.”
De uitgeefster besluit deze episode en het 2e
Brievendeel, met deze woorden:
„In armoede was de Havelaar ontstaan, en in
armoede zocht de gemartelde schrijver naar een term om bij den eersten
verkoop van het copyrecht van zijn boek, de helft der opbrengst in
handen te krijgen. Want òf hem dat gelukken zou, was, toen hij
de woorden samenvoegde, nog een vraag.
Kassian over hem!
En over die anderen...” [151]
De uitgeefster dezer Brieven heeft den beoordeelaar voor
een moeilijk vraagstuk gesteld. Tusschen de regelen bevat dit tweede
deel de uitnoodiging een oordeel uit te spreken in de zaak, welke ons
hier voorgesteld wordt. Het heele boek bevat één
doorloopende aanklacht tegen Van Lennep. Het is alsof er tusschen de
nagedachtenis van Van Lennep en die van Dekker beslist moet worden. Het
is eene beschuldiging van Van Lennep wegens verraad (dit woord wordt in
de Brieven herhaaldelijk gebruikt), verraad aan de vriendschap, die hij
met Dekker had aangegaan, eene beschuldiging, die, in de schatting der
volbloed-Multatulianen zich ongetwijfeld vergroot tot een van verraad
jegens het vaderland, omdat, zoo redeneeren zij, had de Havelaar uitgewerkt hetgeen Dekker er mede bedoelde, dan
zoude Dekker het bestuur der koloniën of iets dergelijks in handen
hebben gekregen en zou het vaderland tot bloei en grootheid zijn
gebracht. Ja, het jongere, radikale, geslacht in Nederland zal er eene
beschuldiging te meer in zien tegen het oude régime,
vertegenwoordigd [152]door een zijner leiders, Van Lennep.
Er is echter nog een andere zijde aan dit vraagstuk, en
als wij het van die zijde bezien ontwaren we, dat wij dubbel
voorzichtig en vooral niet voorbarig moeten zijn met het formuleeren
eener opinie. Wij bedoelen: als wij den blik wenden naar Van
Lennep’s nakomelingen. Al achten wij, naar onze persoonlijke
meening, karakterdeugden van een sekundair belang waar het de
appreciatie van verbijsterend groote
talenten geldt (uitdrukking van Huet),—wij achten Van Lennep,
gelijk reeds werd aangemerkt, volstrekt niet een talent van die grootte
te zijn. Opdat hij eenigszins eene reputatie behoude, moet zijn
karakter onaangetast blijven. Dit meenen wij niet alleen, dit meenen
ongetwijfeld zijne nakomelingen evenzeer, en hij zelf was niet minder
van die meening. 2 October 1863 schrijft Van Lennep aan Multatuli:
„.... ik ben herhaaldelijk door u in openbaren druk beschuldigd,
gespeculeerd te hebben op uw boek. Niet voor het publiek, waar ik mij
evenmin aan stoor als gij het doet, maar voor mijn kinderen en
kindskinderen, [153]wien ik gaarne het bewijs wilde nalaten, dat
geen vlek van baatzucht op mij kleeft, verlang ik van u een
schriftelijke retractatie van die beschuldiging.”
Laat ons, voor we ons eene meening over deze zaak
vormen, met aandacht en kalmte nagaan wat er eigenlijk was geschied. Om
met juistheid en volledigheid Dekker’s eigen interpretatie der
feiten te doen kennen, zouden wij den brief, waarin hij aan zijn
advokaat, Mr. Faber, een exposé van den toestand geeft, geheel
en al moeten aanhalen; doch wegens de te groote uitgebreidheid van dien
brief moeten wij daarvan afzien. Dit stuk bevat trouwens bijzonderheden
over de armoede en het ongeluk, waarin Dekker verkeerde toen hij tot
den heer Van Lennep kwam, die wel zeer geschikt zijn om den heer Faber
een juiste waardeering van den toestand te geven, naar moreelen
maatstaf; maar die ons vooreerst reeds meer dan bekend zijn en ten
andere tot de feiten als zoodanig niets afdoen.
Laat ons zien, wat was er gebeurd, waarover liep het
proces? [154]
Toen Dekker in het voorjaar van 1860 in Brussel was gaan
wonen met zijn gezin om eenige rust te genieten, daartoe in staat
gesteld door Van Lennep’s voorschot op de opbrengst van
Max Havelaar (zoo als de heer Van Lennep het
later volhield), daartoe in staat gesteld door een voorschot van den
heer Van Lennep buiten verband met de eventueele opbrengst van M. H.
(zooals Dekker steeds bleef beweren); toen Dekker dus in Brussel
vertoefde, ontving hij van Van Lennep een schrijven, waarin de volgende
alinea:
„Om nu met De Ruyter een contract te kunnen maken
dien ik bewijs te hebben, dat ik daartoe recht heb. Noch hij, noch
eenig uitgever zal natuurlijk drukken, veelmin geld geven zonder
overdracht van het copyrecht, en dat kan ik hem niet overdragen, zonder
te kunnen aantoonen dat ik het bezit. Wees daarom zoo goed mij met het
adres aan Sire een stuk op zegel (Belgisch) te zenden, waarbij gij
verklaart mij het copyrecht over het werk, getiteld enz., te hebben
afgestaan, en daarvoor te zijn voldaan naar uw genoegen. [155]Ik
kan dan in de overeenkomst die ik met De Ruyter maak...”
Dekker voldeed aan dit verlangen door aan Van Lennep de
volgende akte van cessie te zenden:
„De ondergeteekende Eduard Douwes Dekker,
schrijver van het werkje, getiteld: Max Havelaar of de koffieveilingen
der Nederlandsche Handelmaatschappij, door Multatuli, verklaart het
copyrecht over gezegd werk te hebben afgestaan aan den heere Mr. J. van
Lennep, zijnde de ondergeteekende daarvoor naar genoegen en volkomen
voldaan.
Douwes Dekker.”
Brussel, 25 Januari
1860.
Toen, in zijn „Vrije Arbeid”, Dekker, nadat
hij het proces in eerste instantie verloren had, Van Lennep over deze
zaak, „voor de rechtbank der publieke opinie” daagde en hem
nogmaals toeriep dat hij, Dekker, en niet Van Lennep, eigenaar van den
Havelaar was, en o. a. zeide: „Het voorgeven van den heer Van
Lennep dat hij eigenaar was van [156]„’t copyrecht, is
van later datum en van later uitvinding”,—antwoordde Van
Lennep hierop in een openbaren Brief aan den heer E. Douwes Dekker,
waarin hij o. a. repliceert:... „Maar zoo werkelijk dat systeem
van latere uitvinding is, dan komt niet mij, maar u zelven de eer dier
uitvinding toe. Reeds op 7 April 1860 schreeft ge mij:
„Het boek behoort u. Mag ik het
vertalen?”
Hiermede hebben wij een beknopt maar volledig overzicht
van het geding.
Nu komt, naar onze meening, de geheele zaak hierop
neder: Indien de heer Van Lennep, Dekker’s meening deelende, dat
er van den Havelaar een goedkoope en zooveel mogelijk te verspreiden
uitgaaf in de wereld gezonden moest worden, opdat er zoo iets als een
algemeen nationaal adres met honderdduizenden handteekeningen voorzien,
aan de Kamers der Staten-Generaal of aan den Koning zou gezonden
worden, en opdat er, mocht zulk een adresbeweging zonder de gewenschte
uitwerking blijven, zelfs een burgeroorlog zou losbarsten (zie de
brochure Swart Abrahamsz-Multatuli [157]door F. v. d. Goes), met het
doel Dekker tot zulk een hoogen post te doen bevorderen, dat hij het
bestuur der koloniën naar zijn inzicht kon hervormen;—indien
de heer Van Lennep, van die meening zijnde, met Dekker afgesproken had,
dat er een goedkoope uitgaaf zou komen; en hij later, van meening
veranderd zijnde, om het ministerie te believen, waarmede hij toen op
goeden voet was, de goedkoope uitgaaf heeft tegengehouden, daarvoor
gebruik makende van een eigendomsbewijs, dat hij vroeger voor een
formaliteit van ondergeschikt belang van den schrijver had
gekregen;—indien het zóó met de zaak gesteld is,
dan moet de heer Van Lennep veroordeeld worden.
Maar: zoo is het niet met de zaak gesteld. Wij nemen
aan, dat de heer Van Lennep, omdat hij met het ministerie weêr
vrede had gesloten, nu Max Havelaar eenigszins
in zijn macht wilde houden. Wij nemen aan, dat hij dáarvoor het
bewijs van eigendom in handen wilde hebben, dat hij, om het gemakkelijk
te krijgen, aan Dekker een onware [158]doch in Dekker’s belang
klinkende reden opgaf, waarom hij het moest hebben,—dan is hierin
wel een zekere veinzerij te bespeuren, maar dan is dat daarom geen
laaghartige bedriegerij, die een klad op iemand’s nagedachtenis
kan werpen.
Wij herhalen: de quaestie is alléen of Van Lennep
èn in Dekker’s belang èn in het belang van het
nederlandsche volk een goedkoope uitgaaf wenschelijk achtte, en haar
terughield om een bijreden, in casu om het ministerie te believen.
Van Lennep schrijft: „In confesso. Dat ik de acte
van cessie gevraagd heb, om met een uitgever een kontrakt te kunnen
sluiten, dat is volkomen waar, en, voeg ik er bij, volkomen
natuurlijk.”
De uitgeefster der Brieven repliceert hierop:
„Neen, natuurlijk is dat niet. De heer Van Lennep had hoogstens
een volmacht van den auteur noodig om namens dezen een contract te
sluiten met een uitgever. De heer Van Lennep wist als rechtsgeleerde
natuurlijk zeer goed, dat daartoe geen acte van cessie vereischt
werd.” [159]
Zeer wel, dat is ook onze meening. De advokaat Feisser
heeft in zijn brief aan Dekker volkomen gelijk, waar hij aantoont hoe
listig het briefje, waarmede de heer Van Lennep de acte van cessie
vroeg, is opgesteld. Van Lennep wist dat hij met Dekker voorzichtig
moest omgaan, hij vond dat hij Dekker met ƒ1200.– voor de
eerste uitgave goed betaalde (ook al heette het
verstrekken dier gelden niet betaling van het werk), hij wilde de macht
over Max Havelaar in handen hebben,—en nu
schreef hij een wat draaierig briefje om dat gedaan te krijgen, over
welk briefje hij zich later vruchteloos poogde te verdedigen,—dat
alles is heel eenvoudig. Daar Van Lennep een goedkoope uitgaaf noch in
het belang van uitgever en schrijver, noch in het belang van het land
achtte te zijn, hield hij die, door listig bedachte middelen, tegen. De
uitgeefster der Brieven had in haar pleidooi eene uiting van den heer
Van Lennep moeten kunnen bijbrengen, waarbij deze heer zich ten
sterkste vóór een goedkoope uitgaaf verklaarde. Dan had
zij haar zaak gewonnen; nú moet zij geacht [160]worden haar, wat de hoofdzaak betreft, te hebben
verloren.
Er is buitendien iets tegenstrijdigs in Dekker’s
beweringen. Immers zijn éene bewering luidt, dat Van
Lennep’s voorgeven eigenaar van ’t kopierecht te zijn,
„van later datum en van later uitvinding” is; maar indien
dát zoo ware, dan zou de beschuldiging als hadde de heer Van
Lennep zijn briefje, waarin hij het cessiebewijs vraagt, met een niet
daarin uitgedrukt doel geschreven, niet kunnen blijven bestaan. Het
beweren eigenaar te zijn was niet van later datum en het briefje was
met eene bijbedoeling geschreven, zóó is de waarheid.
Ook doet de uitgeefster, op grond van Dekker’s
eigen mededeelingen natuurlijk, het voorkomen als hadd’ Dekker er
zelf geen oogenblik aan gedacht, dat hij met dat bewijs van cessie af
te geven het eigendomsrecht aan Van Lennep overdroeg. Zelfs
Dekker’s volzin: „Het boek behoort u, mag ik het
vertalen?” interpreteert zij als volgt:
„Ik, die Multatuli zoo goed kende in de
exuberantie van zijn indrukken en uitingen, [161]kan
me denken hoe hij in April ’60, toen nog in de overmaat van zijn
dankbaar en hartelijk gevoel voor Van Lennep, die vraag stelde met
kinderlijk genot. Zeker, daar was een toespeling in op dat bewijsje van
cessie, dat hij gegeven had, zonder erg. Ook deze vraag was spelerij.
Een deftig toestemmend antwoord zou hem zeker wakker hebben gemaakt,
maar nu... hij vond het prettig alle eigendom weg te werpen. Wat kwam
het er ook op aan wien dat boek behoorde? Aan dien flinken vriend, aan
dien trouwen helper Van Lennep, of aan hem, of aan beide? Wat deed het
er toe? Was het niet gelijk? Ja, was ’t niet heerlijk dat boek,
zijn boek, de eindvorm van zijn gedragen leed, zijnen trouwen
bondgenoot toe te werpen als behoorde het hem?”
De uitgeefster heeft gelijk in hare beschouwing, maar
ongelijk in de gevolgtrekking. Zeker, Dekker vond het pleizierig het
eigendomsrecht weg te werpen, daarom deed hij het, en wist zeer goed
wat hij deed. Hij deed het, hij stond het eigendomsrecht af omdat hij
meende, dat Van Lennep juist [162]zoo over zijn (Dekker’s)
belang dacht en over het nederlandsche volk als Dekker daar zelf over
dacht. Daarin vergiste hij zich, dit merkte hij toen het te laat was,
en toen, in zijn ontsteltenis, zonder zich precies te herinneren hoe
het gegaan was, riep hij uit, dat hij het eigendomsrecht nooit had
afgestaan.
Nu wij de zaak Multatuli-Van Lennep van naderbij hebben
bekeken en tot een besluit daaromtrent gekomen zijn, blijft ons, ter
volledige kenschetsing van Dekker’s toestand, toen hij, in volle
levensdrukte, plotseling „onder de menschen” was geplaatst,
de vermelding van eenige buitensporige bijzonderheden over, die de
gedachte doen ontstaan: met dien Dekker moesten nu ook álle
zonderlinge dingen te gelijk gebeuren. De eerst te vermelden dier
gebeurtenissen, moet tevens dienen om de bewering te staven, dat Dekker
nagenoeg voortdurend zonder nagedachte en zelfbeheersching
handelde.
In Juni 1860, kreeg Dekker, die te Rotterdam vertoefde,
een brief van Van Lennep, waarin deze onder anderen een geval vertelde,
[163]dat hem een dier dagen was overkomen. Hij had
namelijk op zekeren dag plotseling bezoek gekregen van... Barbier, den
beroemden dichter der Jambes, die om
staatkundige reden uit Frankrijk verbannen was en nu, hulpbehoevend
zijnde, hulp kwam vragen bij een Hollandschen kollega. Daar Van Lennep,
zooals hij schreef, juist aan tafel was, kon hij tot zijn genoegen den
armen kunstbroeder een kotelet en een glas wijn aanbieden. Bovendien
gaf hij hem wat oude kleeren en eenig reisgeld om verder te gaan. Het
was Barbier’s bedoeling zich naar Baden te begeven, waar hij
hoopte vrienden te zullen aantreffen. Toen Dekker dit vernam, begon
zijn bloed te koken. Hij was een vereerder van Barbier, wiens
Jambes
zijn lievelingsgedichten waren; in gloed en kracht stelde hij Barbier
bóven Victor Hugo. En dat het voorwerp zijner vurige bewondering
een oude broek zou dragen, kon hij niet velen. Zonder zich te bedenken,
zonder in ’t minst onderzoek in te stellen, wist hij dadelijk
raad. Hij vraagt aan Tels, hoofdredakteur der Nieuwe Rotterdamsche
Courant, waar [164]hij hier ergens een lokaal zou kunnen krijgen.
Tels verwijst hem naar het Notarishuis. Dekker brengt daar de zaak in
orde en dien avond verschijnt in de courant eene advertentie, waarin
Dekker het „fatsoenlijk Rotterdamsch publiek” uitnoodigt
den volgenden middag in het Notarishuis bijeen te komen, tegen vrijen
toegang. Om twee uur, den aangegeven tijd, kon Dekker waarnemen dat aan
zijne oproeping zoo goed mogelijk gehoor was gegeven. Er was een volte,
waardoor heen hij zich nauwelijks een weg kon banen. Dekker beklimt het
spreekgestoelte, leest Van Lennep’s brief voor zonder den
schrijver te noemen, en zegt: Mijne Heeren, ik kom u vragen u te
vereenigen om iets voor dien armen grooten dichter te doen. Misschien
kent gij hem niet. Dan zal ik zoo vrij zijn u hem te doen kennen.
Daarop draagt hij het schoone fragment uit Barbier voor, waarin deze
Napoléon vergelijkt bij een ruiter die zijn paard dooddrukt:
O Corse à cheveux plats, que ta France
était belle
Au grand soleil de messidor;
C’était une cavale indomptable et
rebelle.
[165]
De uitgeefster der Brieven geeft dit citaat niet, doch
wie kent deze regelen niet van buiten! Goed; na de voordracht neemt
Dekker afscheid van het publiek. Tels doet hem opmerken, dat hij het
ijzer had moeten smeden terwijl het heet was en van de geestdrift
gebruik maken om een kollekte te houden; maar beiden zijn van gevoelen,
dat dit verzuim nog verholpen kan worden. In de N. Rott. Crt. zal een
bericht worden geplaatst, waarbij het bestuur zich bereid verklaart
giften in ontvangst te nemen, die de menschen, welke onder
Dekker’s gehoor zijn geweest, bereid mochten zijn voor het door
Dekker besproken doel af te zonderen.
Nu keert Dekker terug naar zijn hôtel en een uur
later komt er, buiten adem, een employé der N. Rott. Crt.
binnengeloopen. Stotterend brengt hij uit: mijnheer, wij kunnen dat...
dat bericht niet plaatsen. „Wat drommel wat is er dan met die
zaak?” vraagt Dekker. En het bleek dat Barbier Barbier niet was,
maar een valsche Barbier, een listige oplichter, die in België en
Nederland, door zich uit te geven voor den dichter der [166]Jambes, menigen letterkundige reeds wat geld uit
den zak had geklopt. Het was op een grappige manier uitgelekt. Onze
Barbier had zich namelijk ook vervoegd bij den dichter Bogaers te
Rotterdam, maar deze was ongelukkigerwijze... doof! In plaats van een
kotelet, schrijft Dekker, bood hij Barbier een leitje aan, waarop deze
zou gelieven te schrijven wat hij mede te deelen had. Toen heeft het
schrift en de spelling onzen slimmerik verraden. Het gevolg was, dat de
heer Bogaers informaties nam aan het konsulaat, en dat de valsche
Barbier in allerijl de goede stad Rotterdam van zijn beminnelijke
tegenwoordigheid bevrijdde.
Dekker maakte dus eigenlijk een mal figuur, maar hij
merkte er weinig van, daar hij niet meer in aanraking kwam met zijn
publiek van het Notarishuis.
De overige buitensporige bijzonderheden vallen meer voor
in Multatuli’s omgang met het schoone geslacht. Daarom zullen wij
de behandeling er van in ons nieuw hoofdstuk opnemen, over: Multatuli
en de vrouwen. [167]
